راهنمای مطالعه
به ندرت کسی را می توان یافت که آوازه سعدی شیرازی را نشنیده باشد. استاد سخن که نه تنها در سرزمین پارس بلکه در سراسر جهان به شهرت رسیده است. همه ما جسته و گریخته با اشعار و داستان های سعدی از کتاب های درسی آشنا هستیم. اما سعدی چه کسی بود؟ سعدی چگونه سعدی شد؟ در این مقاله از «پاسخ از ما» تصمیم گرفته ایم تا نگاهی به زندگینامه این شاعر و نویسنده بزرگ داشته باشیم.
با ما همراه باشید.
سعدی در یک نگاه
مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی در قرن هفتم بین سال های ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجری قمری متولد شده است. او در نظامیه بغداد، یکی از مهم ترین مراکز علم و دانش جهان اسلام، به تحصیل ادب، فقه، کلام و حکمت مشغول شد. پس از به پایان رساندن تحصیلات خود در نظامیه بغداد به مناطق مختلفی از جمله شام و مراکش و حبشه و حجاز سفر کرد، اما در نهایت در روزگار سلطنت اتابک مظفرالدین سعد پسر ابوبکر پسر سعد زنگی به شیراز بازگشت و تا واپسین روزهای عمر خود در شیراز روزگار گذراند. از نظر برخی افراد سعدی تخلص وی را از تابک مظفرالدین سعد اقتباس کرده است.
درباره نام پدر سعدی اختلاف نظر وجود دارد، اما آن چه واضح و مبرهن است او در خانواده ای اهل علم، دین و ادب پرورش یافته است. به طوری که سعدی در این بیت می گوید:
همه قبیله ی من، عالمان دین بودند/ مرا معلم عشق تو شاعری آموخت
سعدی شیخ اجل
شاید برای شما این سوال پیش آمده باشد که چرا به سعدی شیخ اجل می گویند؟ از نظر سعدی پژوهان با توجه به این که سعدی در زمان خود بی همتا بوده او را شیخ اجل نامیده اند. سعدی نه تنها در حوزه ادب بلکه از نظر آموزه های اخلاقی نیز به کمالات رسیده بود و برای داشتن نام نیک کمر همت بسته بود.
سعدی خود می گوید:
نام نیکو گر بماند ز آدمی/ به کزو ماند سرای زرنگار
آری سعدی یک شیخ معمولی نبوده است که در گذر زمان سالخورد شده باشد او شیخ اجل فرهنگ و ادبیات است.
زندگی شخصی سعدی
درباره جزئیات زندگی سعدی اطلاعات زیادی در دست نیست. حتی کسی به درستی نمی داند که او چند بار ازدواج کرده است. در مورد تعداد فرزندان وی نیز اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما برخی معتقد هستند در حال حاضر از نوادگان سعدی در شیراز و تهران زندگی می کنند. البته در برخی از روایات آمده است که سعدی در یکی از مسافرت هایش به شهر صنعا می رود و در آن جا هم ازدواج می کند.
سعدی از این ازدواج صاحب فرزندی می شود که در همان سنین کودکی فوت می کند. این غم و اندوه چنان بر دل سعدی سنگینی می کند که حتی در شعرهایش هم گریزی به این حادثه تلخ می زند:
به صنعا درم طفلی اندر گذشت / چه گویم کز آنم چه بر سر گذشت
در این باغ سروی نیامد بلند/ که باد اجل بیخ عمرش نکند
همچنین، سعدی خود در گلستان، حکایتی اندر باب آشنایی با زنی نقل می کند که اغلب افراد آن را روایت آشنایی خود با همسرش می دانند:
«از صحبت یاران دمشقم ملامتی پدید آمده بود… تا وقتی که اسیر فرنگ شدم و در خندق طرابلس با جهودانم به کارِ گِل بداشتند. یکی از رؤسای حلب که سابقه‌ای میان ما بود گذر کرد و بشناخت و گفت ای فلان این چه حالت است؟ این رفیق قدیمی، سعدی را با پرداخت ده دینار نجات می‌دهد و دخترش را با مهریه صد دینار به عقد او درمی‌آورد! بعد از مدتی، معلوم می‌شود که این خانم بد اخلاق است و به او سرکوفت می‌زند و می‌گوید: تو آن نیستی که پدر من تو را از فرنگ باز خرید؟ گفتم بلی من آنم که به ده دینار از قید فرنگم باز خرید و به صد دینار به دست تو گرفتار کرد!»
معرفی آثار سعدی
با توجه به این که سعدی از سن کم راه علم و ادب را پیش گرفته، از همین رو آثار بسیار زیادی را از خود برجای گذاشته است که هر کدام چون گنجینه ای ارزشمند برای ایرانیان است. تمام آثار سعدی شامل نظم و نثر در مجموعه ای تحت عنوان کلیات سعدی جمع آوری شده است.
البته بوستان، گلستان، غزلیات و هزلیات سعدی به صورت دو کتاب مستقل هستند. آثار موجود در کلیات سعدی عبارتند از: قصاید، مراثی، ملمعات و مثلثات، ترجیعات، رباعیات و مفردات و صاحبیه. در سال ۱۳۱۶ کلیات سعدی برای اولین بار توسط محمد علی فروغی منتشر شد و تا به امروز مهم ترین منبع برای مطالعه آثار سعدی است.
گلستان سعدی
بدون شک نامدارترین اثر سعدی گلستان است. این اثر چون نگینی بر انگشتر ادبیات ایران می درخشد. اغراق نیست اگر بگوییم نه پیش از سعدی و نه از بعد از او هیچ کسی نتوانسته است اثری هم وزن گلستان بیافریند. گلستان یک مقدمه و هشت باب دارد. باب ها در اغلب موارد حکایات هستند. باب هشتم علاوه بر حکایات شامل سخنان حکمت آمیز و لطیفه های نغز سعدی است؛ به عنوان مثال در باب هشتم در آداب صحبت آمده است که:
مشک آنست که ببوید نه آنکه عطار بگوید. دانا چو طبله عطارست خاموش و هنر نمای و نادان خود طبل غازی، بلند آواز و میان تهی
نکته قابل توجه در مورد گلستان این است که هر چند از نظر حجم اندک است اما از نظر تنوع موضوع دارای دامنه وسیعی می باشد. سعدی در گلستان از همه چیز سخن می گوید؛ از تمام چیزهایی که در سفرهای خود آموخته است و در مسیر پر فراز و نشیب زندگی تجربه کرده است. اگر تا به حال گلستان سعدی را نخوانده اید، کافی است تنها دیباچه آن را بخوانید تا مسحور رقص کلمات در بطن جمله ها شوید. به راستی چه کسی می-تواند جز سعدی چنین هنرمندانه دیباچه ای به رشته تحریر دربیاورد که تحسین همگان را بر انگیزد.
طولانی ترین باب گلستان باب اول است که در سیرت پادشاهان است. باب دوم گلستان سعدی شامل حکایاتی در وصف درویشان است. باب سوم در فضیلت قناعت نه در معنای نخوردن و نپوشیدن بلکه قناعت در جاه طلبی و مال اندوزی است. موضوع حکایات باب چهارم در باب خاموشی است و باب پنجم گلستان به عشق و زندگی می پردازد.
سعدی در باب ششم از ضعف و پیری سخن می گوید و در باب هفتم ۱۹ حکایت را روایت می کند. درخشان ترین و زیباترین باب گلستان باب هشتم است؛ بابی که در شیوایی و رسایی بی نظیر است و حاوی جملات حکیمانه است. در باب هشتم سعدی بیشتر از حکایات به بیان تاملات و اندیشه های خود در غالب اندرز و حکمت می پردازد.
بوستان سعدی
سعدی شیرازی بوستان را در سفر سروده است و در هنگام بازگشت به زادگاه خود این اثر فاخر را به دوستان خود عرضه کرده است. قالب بوستان مثنوی و وزن شعر حماسی سروده شده است.
نکته ها و پندهای اخلاقی در نظم و نثر سعدی به وفور دیده می شود. آیا همین ذوق سرشار در کنار بهره جستن از مضامین ادب و اخلاق، سعدی را سعدی نکرده است؟ یکی از مهم ترین دلایل ماندگاری بوستان سعدی، پرداختن به موضوعات عشق و عرفان، اخلاق و تربیت و … در ده باب است. بوستان در نسخه تصحیح شده غلامحسین یوسفی حاوی ۱۸۳ حکایت می باشد؛ حکایاتی که گاهی به سادگی قابل فهم هستند و در برخی موارد نیاز به تامل و تفحص در شخصیت های حکایت می باشد.
سفرهای سعدی
سعدی شاعری جهانگرد بود که تنها به دنبال کسب دانش و آشنایی با فرهنگ های ملل دیگر نبود، بلکه او سالک سرزمین های دور و غریب نیز بود تا تجربه های معنوی به دست بیاورد. به همین دلیل است که به سعدی لقب شاعر سفر را داده اند.
سعدی خود در شعری درباره تجربه جهانگردی اش چنین می گوید:
در اقصای عالم بگشتم بسی/ بسر بردم ایام با هر کسی
تمتّع به هر گوشه‌ای یافتم/ ز هر خرمنی خوشه‌ای یافتم
چو پاکان شیراز خاکی نهاد/ ندیدم که رحمت بر این خاک باد
البته در مورد سفرهای رفته و نرفته سعدی شبهات بسیاری وجود دارد و هیچ کسی از چند و چون آنها به طور دقیق مطلع نیست، اما آن طور که به نظر می رسد سعدی سفرهای خود را از سال ۶۲۰ هجری قمری آغاز کرده است. آنچه که سعدی را به خروج از شیراز وا داشت را می توان حمله سلطان غیاث الدین به شیراز دانست.
در آثار سعدی اشاره هایی به سرزمین هایی مانند یمن، بلخ، بامیان، کاشغر و حتی مغرب و فرنگ است. اما از نظر سعدی شناسان احتمال سفر سعدی به تمام این سرزمین ها کم است.
در هر صورت، هیچ کسی نمی تواند جنبه های مختلف سفر را در آثار سعدی نادیده بگیرد. در زمان های قدیم مسافران با مشکلات بسیاری مواجه بودند و هر سفر برای آن ها تجربه ای ارزشمند به شمار می آمد. سعدی نیز در حکایت های گلستان به روایت برخی از آن ها می پردازد. یکی از مهم ترین دست آوردهای سعدی کم خوری در سفر بود.
او در باب سوم گلستان چنین حکایت می کند که:
«دو درویش خراسانی ملازم صحبت یکدیگر سفر کردندی. یکی ضعیف بود که هر بدو شب افطار کردی و دیگر قوی که روزی سه بار خوردی.
اتفاقا بر در شهری به تهمت جاسوسی گرفتار آمدند. هر دو را به خانه‌ای کردند و در به گل بر آوردند.
بعد از دو هفته معلوم شد که بی گناهند. در را گشادند، قوی را دیدند مرده و ضعیف جان به سلامت برده.
مردم در این عجب ماندند.
حکیمی گفت: خلاف این عجب بودی، آن یکی بسیار خوار بوده است، طاقت بینوایی نیاورد، به سختی هلاک شد. وین دگر خویشتن دار بوده است، لاجرم بر عادت خویش صبر کرد و به سلامت بماند.»
چو کم خوردن طبیعت شد کسی را
چو سختی پیشش آید سهل گیرد
وگر تن پرور است اندر فراخی
چو تنگی بیند از سختی بمیرد
ویژگی آثار سعدی چیست؟
هر چند برای سخن گفتن در آثار سعدی باید سعدی شناس و سعدی پژوه بود، اما مهم ترین ویژگی های آثار سعدی عبارتند از: قابل فهم بودن، ایجاز، بکار گیری آرایه های ادبی، طنز و ظرافت، تکرار کلمات به صورت هوشمندانه.
سعدی از نگاه بزرگان
سعدی استاد بی بدلیل اخلاق است که نظر همگان را به خود جلب کرده است. او نه تنها در سرزمین پارس بلند آوازه است بلکه در سراسر جهان نیز بسیار محبوب است. مشاهیر و افراد برجسته زیادی به تحقیق و تفحص در آثار سعدی پرداخته اند تا بتوانند او را بیشتر بشناسند و با دیدگاه های انسانی وی بیشتر آشنا شوند.
امرسون، شاعر و نویسنده آمریکایی، درباره سعدی می گوید:
«سعدی به زبان همه ملل و اقوام عالم سخن می‌گوید و گفته‌های او مانند هومر، شکسپیر، سروانتس و مونتنی همیشه تازگی دارد.»
ادوین آرنولد، شاعر انگلیسی، نیز پس از مطالعه آثار سعدی اذعان می دارد که سخنان سعدی هیچگاه کهنه نمی‌شود و به زبانی دیگر، سعدی متعلق به جهان قدیم و جدید است. اما شاملو نظر متفاوتی درباره سعدی دارد و از نظر وی سعدی فقط زیبا بیان می‌کند، ولی عمیق نمی اندیشد. همچنین در جای دیگر بیان می‌کند که برای سعدی آنچه در اولویت است استاد سخن بودن است نه شاعر بودن.
سعدی تحت تاثیر چه کسانی آثار خود را به رشته تحریر درآورده است؟
اطلاعاتی در باب اینکه کدام شاعر و یا نویسنده روزگار پیشین بر سعدی تاثیر گذاشته در دسترس نیست، ولی با
با توجه به شواهد زیر می‌توان استنباط کرد که سعدی علاقه زیادی به فرودسی و آثارش داشته است:
- سعدی، کتاب بوستان خود را در وزن شاهنامه سروده است.
- به قهرمانان شاهنامه فردوسی در بسیاری از آثار سعدی اشاره شده است؛ مثلا در هنگام سخن گفتن از مردانگی، اسم رستم و اسفندیار را به میان می‌آورد و همچنین وقتی از عدالت و رعیت پروری صحبت می کند از فریدون و جمشید نام می برد.
- تضمین یا اشاره به شعرهای فردوسی در آثار سعدی دیده می‌شود؛ به طور مثال، می توان به شعر زیر اشاره کرد:
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد که رحمت بر آن تربت پاک باد/ میازار موری که دانه‌کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است/ سیه‌اندرون باشد و سنگدل که خواهد که موری شود تنگدل
علاوه بر این، به نظر می‌رسد با توجه به اینکه سعدی همانند سنایی به تبلیغ فضائل اخلاقی می پرداخته و سعی داشته حاکمان زمان خود را با وظایف انسانی شان آشنا کند، می‌توان نتیجه گرفت که افکار سنایی مورد پسند سعدی بوده است. به احتمال زیاد سعدی نام گلستان و بوستان را با توجه به حدیقه الحقیقه سنایی انتخاب کرده است. همچنین، سعدی در بسیاری از اشعارش چه آشکار و چه پنهان از سنایی وام گرفته است.
سعدی همیشه از غزالی متفکر پیش از خود نیز به احترام یاد می‌کند. به طور کلی می‌توان گفت سعدی در شعر و نثر خود از میراث گذشتگان بهره مند شده و از آنها در آثارش سود برده است.
روز سعدی چه روزی است؟
در تقویم ملی ایران یکم اردیبهشت به همت مرکز سعدی شناسی روز بزرگداشت سعدی نام گرفته است.
سعدی شیرازی در چه تاریخی درگذشت؟
شیخ اجل، شاعر سفر، سعدی شیرازی، در سال ۶۹۰ چشم از جهان فروبست و در زادگاه خود شیراز به خاک سپرده شد.
آرامگاه سعدی کجاست؟
سعدی در مکانی که ابتدا خانقاه وی بوده است به خاک سپرده شده است. شمس الدین محمد صاحب دیوانی در قرن هفتم برای اولین اقدام به ساخت مقبره ای بر فراز قبر سعدی کرد. بنای فعلی آرامگاه سعدی در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی ساخته شده است. این بنا ترکیبی از معماری قدیم و جدید ایرانی است و مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق طراحان آرامگاه سعدی یا سعدیه هستند.
سعدی را در کجا می توانیم ببینیم؟
ساخت تندیس سعدی از سال ها قبل در دستور کار شورای شهر شیراز قرار داشت. اولین مجسمه سعدی در سال ۱۳۳۲ توسط ابوالحسن خان صدیقی ساخته شده بود. از آن زمان تا به امروز مجسمه سعدی در چند جای دیگر نیز نصب شده است. البته تمام این مجسمه های از طرح ابوالحسن صدیقی الهام گرفته شده است و بسیار شبیه به طرح اصلی است. اگر علاقه مند به دیدن تندیس سعدی در شیراز هستید می توانید به میدان کلبه بروید و یا از مجسمه مومی سعدی در موزه مشاهیر خانه زینت الملوک دیدن کنید.
زینت الملوک به گواه تاریخ زن نیکوکاری بوده است و در خانه خود مدام بساط مجالس خیریه را برگزار می کرده است. در زیرزمین خانه این زن خیرخواه موزه مشاهیر دائر شده است. در ابتدای ورودتان به موزه با تندیس زینت الملوک روبرو می شوید و همچنین در ادامه مسیر بازدید خود می توانید از تندیس سعدی نیز دیدن کنید.
علاوه بر این، اگر از علاقه مندان به اپرا هستید، می توانید به تماشای اپرای عروسکی سعدی به نویسندگی و کارگردانی بهروز غریب بنشینید. اگر تا به حال به این اپرا نرفته اید و دوست دارید تا در مورد آن بیشتر بدانید می توانید بخش هایی از فیلم اجراهای قبلی اپرای عروسکی سعدی را از طریق سرویس های اشتراک گذاری ویدئو تماشا کنید.
