راهنمای مطالعه
توصیف و تعریف و تمجید از تاریخ، فرهنگ، تمدن و هنر ایرانی تکرار مکررات است. ایران بزرگ کشوری متشکل از چندین و چند قوم و فرهنگ متفاوت است که همگی در کنار هم جمع شده و ملتی واحد را تشکیل داده اند. همه‌ی ما به عنوان یک ایرانی، از هر قوم و نژادی که باشیم، در مقام اول ایرانی هستیم و تفاوت‌هایمان در رنگ پوست و زبان باعث نمی شود که خود را تافته‌ی جدا بافته بدانیم. یکی از مصادیق وجود همین تفاوت ها را شاید بتوان تنوع صنایع دستی ایرانی در نظر گرفت. صنایعی بی‌شمار، که نه تنها معرف هر قوم هستند، بلکه در درجه‌ی بالاتر، جلوه‌ی از فرهنگ و هنر ایران زمین نیز به شمار می روند.
در این مقاله از «پاسخ از ما» قصد داریم تا به معرفی صنایع دستی ایران بپردازیم. شهر به شهر و استان به استان با هم سفر کنیم و از نمودهای فرهنگ و هنر ایران در اقوام مختلف پرده برداریم. از مشهد گرفته تا بوشهر، از گیلان گرفته تا اصفهان و یزد و شیراز هر کدام را یک به یک بررسی می‌کنیم و از صنایع دستی شاخص هر منطقه برایتان صحبت می‌کنیم. پس با ما همراه باشید چرا که خواندن این مقاله بر هر ایرانی فرهنگ دوستی واجب است!
مشهد؛ گهواره‌ی فرهنگ ایرانی
به صورت کلی، مشهد و منطقه‌ی خراسان بزرگ را می‌توان مهد تولد فرهنگ ایرانی در نظر گرفت. شاعران و ادیبان و نویسندگان تاریخ ساز ایرانی همچون مهدی اخوان ثالث، ملک الشعرای بهار، فردوسی و… در این منطقه چشم به جهان گشوده‌اند. اما شهرت این منطقه تنها محدود به حیطه‌ی ادب نیست، بلکه بسیاری از صنایع دستی ایران نیز از همین منطقه سرچشمه می‌گیرند.
از مهم‌ترین صنایع دستی مشهد می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
فرش مشهد
فرش‌های بافته شده در شهر مشهد در خانه‌ی هر ایرانی پیدا می‌شود. از این روی شاید بتوان فرش مشهد را یکی از فراوان‌ترین صنایع دستی ایران نامید که حتی امروزه نیز کاربرد دارد. قالی دست بافت مشهد مهم‌ترین صنایع دستی مشهد بوده که قیمت و ارزش بسیار بالایی دارد و حتی یکی از اقلام صادراتی ایران به سایر کشورها نیز محسوب می‌شود. بازار مشهد یکی از اصلی‌ترین مراکز تهیه‌ی فرش مشهد است.
پوستین دوزی
همان طور که از نام این هنر پیداست، این نوع از صنایع دستی مشهد با استفاده از پوست تازه گوسفند ساخته می‌شود. پوست گوسفندها ابتدا دباغی شده و بعد از رنگ آمیزی به شکل چرمی زرد رنگ و نرم در می‌آیند. سپس بر طبق طرح و الگوی مورد نظر آن را برش داده و با سوزن می دوزند.
در نهایت، برای تزئین پوستین ها از هنر رنگ آمیزی و سوزن دوزی استفاده می کنند. از این پوستین ها می‌توان در تهیه و دوخت انواع لباس استفاده کرد. برای خرید صنایع پوستین دوزی مشهد میتوانید به بازار طرقبه، شاندیز و یادگار سری بزنید.
فیروزه تراشی
شهر مشهد شاخصه های بسیاری دارد که در کل ایران شناخته شده است. یکی حرم، دیگری آرامگاه حکیم فردوسی و سوم فیروزه نیشابور. همچنین، گفتنی است فیروزه تراشی یکی از معروف‌ترین و گرانبهاترین صنایع دستی ایران نیز به شمار می‌رود. فیروزه تراشی نه فقط در ایران بلکه یک در کل دنیا هنری شناخته شده و محبوب به شمار می‌رود و معرف ایران در جای جای دنیاست. از انگشتر و گوشواره گرفته، تا دستبد و گردنبند و… همه را از جنس فیروزه‌ی اعلا می‌توان در مشهد پیدا و تهیه کرد.
صنایع دستی اصفهان، نگین انگشتری ایران
از جمله محبوب ترین و نفیس‌ترین صنایع دستی ایرانی همگی از شهر اصفهان سرچشمه می‌گیرند. اصفهان در دوره های مختلف تاریخی، پایتخت فرهنگ و هنر آسیا محسوب می شده و شاید امروزه نیز چنین باشد. بدیهی است که صنایع دستی اصفهان نیز امروزه نه تنها در ایران بلکه در سرتاسر اروپا و آمریکا به عنوان کالاهای لوکس و دکوراتیو نیز کاربرد داشته باشد.
از جمله‌ی شناخته شده‌ترین صنایع دستی اصفهان می‌توان موارد زیر را برشمرد:
مینا کاری
بدون شک، میناکاری اصفهان شاید معروف ترین صنایع دستی ایران باشد. در هر فروشگاهی و در هر سرایی که بروید، اجناس میناکاری شده را مشاهده خواهید کرد و این نشان از نفوذ و ارزش این هنر دارد. میناکاری هم ترکیبی از هنر است و هم ترکیبی از تخصص و علم. معمولا ظروف میناکاری از جنس مس هستند و به دست استادکاران میناکاری می شوند و طرح ها و نقش‌ها مختلف و جذابی روی آن ها کار می شود.
خاتم کاری
از هنرهای به جا مانده از دوره صفویه، که امروزه به عنوان صنایع دستی ایرانی معرف ما در تمام دنیاست، می‌توان به خاتم‌کاری اشاره کرد. خاتم‌کاری یکی از ظریف‌ترین صنایع دستی اصفهان است و ساخت و پرداخت آن به دقت بسیاری احتیاج دارد.
خاتم‌کاری در اصل چسباندن قطعات هندسی منظم، بیشتر مثلث های بسیار ریز، بر سطوح مختلف است. این مثلث ها نیز معمولا از جنس عاج، برنج، چوب و بعضی اوقات از جنس طلا هستند.
ملیله سازی
از دیگر صنایع دستی ایران که بسیار ظریف است و نیازمند دقت و مهارت فراوان می‌باشد، می‌توان به ملیله سازی اشاره نمود. این نوع از صنایع دستی اصفهان به نسبت باقی تازه‌تر است و عمر کمتری دارد، اما این موضوع از ارزش آن چیزی نمی‌کاهد. در ملیله سازی معمولا از مفتول و رشته‌ی باریک فلزاتی همچون نقره، طرح ها و نقش‌های بسیاری را به وجود می‌آورند. سپس، آن‌ها را به کمک چکش یا دستگاه نورد به هم می‌چسبانند.
صنایع دستی زنجان، شهری هزاران ساله
ممکن است خیلی ها این گونه تصور کنند که شهر زنجان تنها چند صد سال قدمت دارد، اما در حقیقت شاید بتوان قدمت این شهر را بیشتر از هزار سال در نظر گرفت. این شهر روزگاری مرکز حکومت ایلخانی و مغولان بوده و گنبد سلطانیه نیز یادگاری است که از همان روزها باقی مانده. زنجان در این روزگار به چیزهای بسیاری شهره است و برخی از مهم‌ترین صنایع دستی ایران از این شهر برخاسته‌اند.
برای مطالعه بیشتر میتوانید مقاله جاهای دیدنی زنجان را مطالعه کنید.
از جمله معروف ترین صنایع دستی زنجان می‌توان به دو مورد زیر اشاره نمود:
چاقو
محال است کسی تا به امروز اسم چاقوی زنجان به گوشش نخورده باشد. مشهورترین صنایع دستی زنجان همین چاقو است. جالب است بدانید که بیش از ۲۰۰ نوع مختلف چاقو در شهر زنجان تولید و عرضه می‌شود. همگی نیز کار دست استادان ماهر و کارگاه های معتبر و خوشنام این شهر هستند.
گفته می‌شود که تاریخ ساخت چاقو در شهر زنجان حتی تا دوره‌ی هخامنشیان نیز قدمت دارد و این خود عاملی مزید بر شگفتی این صنایع دستی زنجان می باشد.
چاروق
چاروق شاید به اندازه‌ی چاقوی زنجان شناخته شده نباشد، اما بدون شک جایگاهی مهم و ویژه در میان صنایع دستی ایرانی دارد. چاروق نوعی پاپوش سنتی شهر زنجان است که گفته می‌شود قدمت آن ۲۰۰۰ سال است و در اصل، پاپوش چوپانان این منطقه بوده است. چاروق به مرور زمان شکل مشخصی گرفت و زیره‌ی آن به چرم و رویه آن به ابریشم تبدیل شد. به علاوه، انواع زردوزی، سیم دوزی و منگوله دوزی نیز به آن اضافه می شود. در این روزگار چاروق را می‌توان در اشکال مدرن نیز مشاهده کرد.
صنایع دستی گیلان، پیشروی تجدد در ایران
گیلان را شاید به صفات بسیاری بشناسند. بدون شک خودتان هم شنیده‌اید، اما یک بار هم از زبان ما بشنوید. گیلان در قدم اول پایتخت غذای ایران است و دوم، پرچم دار تجدد و مدرنیته. مورد دوم شاید به گوشتان نخورده باشد، اما بد نیست بدانید زمانی که شاید اکثر شهرهای ایران غرق در نا آگاهی بودند و یا اینکه با تکنولوژی‌های روز آشنایی نداشتند، گیلان در این زمینه پیشرو بود. هر چند که در میان این تجدد و مدرنیته، گیلان سنت های خودش را نیز حفظ کرده و اکنون منشاء بسیاری از صنایع دستی ایران است.
معروف‌ترین صنایع دستی گیلان، به شرح زیر هستند:
حصیربافی و بامبوبافی
معمولا صنایع دستی ایران در هر شهر با مصالح بوم آورد ساخته و پرداخته می‌شوند. به عبارت دیگر، مردم بومی از هر چه که در محیط فراوان باشد استفاده می‌کنند تا صنایع دستی در خور و زیبا بسازند. بامبو و حصیر نیز به واسطه‌ی اقلیم گیلان در این منطقه فراوان هستند و در نتیجه به ماده‌ی اولیه‌ی دو تا از معروف‌ترین صنایع دستی گیلان تبدیل شده‌اند. با بامبو و حصیر هر چیزی را می‌توان ساخت: از سبد و بادبزن گرفته، تا زیرانداز و جارو و…
چادر شب بافی
یکی از مشهورترین صنایع دستی گیلان چادر شب است. چادر شب در گذشته در هر خانه‌ای پیدا می شده و یکی از پوشش‌های اصلی زنان گیلانی به حساب می‌آمد. این چادرها نه تنها برای پوشش مورد استفاده قرار می گرفت، بلکه ده ها کاربرد دیگر نیز داشت. اما امروزه چادر شب تنها به عنوان یکی از صنایع دستی ایران شناخته می شود که صرفا جنبه‌ی تزیینی دارد. در گذشته جنس این چادرها از ابریشم خالص بود، امروزه اما از پشم و نخ مصنوعی نیز استفاده می‌شود.
رشتی‌دوزی
قلاب دوزی مخصوص شهر رشت با نام رشتی دوزی شناخته می‌شود. امروزه این هنر اصیل گیلانی به عنوان یکی از صنایع دستی ایرانی شناخته می شود و طریقه دوخت آن به این صورت است که به کمک قلاب های مخصوص، نخ‌های رنگارنگ ابریشمی و قلاب های مخصوص طرح های مختلف و بسیار زیبایی بر روی پارچه های ضخیم مانند ماهوت خلق می کردند.
صنایع دستی همدان، شهر تمدن باستانی
همدان پایتخت تمدن باستانی ایران است و شاید بیشتر از هر چیز دیگر، با شهر باستانی هگمتانه و کتیبه های گنجنامه شناخته شود. اما به غیر از این، همدان شهر خاستگاه برخی از مشهورترین صنایع دستی ایران نیز محسوب می شود. این صنایع دستی نیز درست مثل تمامی صنایع دستی ایرانی نه تنها در داخل کشور بلکه در خارج از ایران نیز شناخته شده هستند و به نوعی معرف ما به جامعه‌ی جهانی به شمار می‌روند.
از معروف‌ترین صنایع دستی همدان می توان به موارد زیر اشاره نمود:
طلا سازی و نقره سازی
می‌گویند که طلا و جواهر دوست صمیمی هر بانویی است! از این روی همدان شاید در بانوان بسیار محبوب باشد، زیرا که یکی از مهم‌ترین صنایع دستی همدان زیورآلات طلا و نقره است. اما در همدان زیورآلات محدود به زن و مرد نیست و انواع و اقسام و طلا و جواهر را هم می توان برای مردان و هم برای زنان در این شهر پیدا کرد. همچنین، صنعت انگشتر سازی بسیار در همدان رواج دارد.
سفال و سرامیک
از دیگر صنایع دستی معروف همدان می‌توان به سفال و سرامیک اشاره نمود. بهترین سفال‌های همدان در شهر لالجین تولید و عرضه می‌شود. گفته می‌شود که عمر این هنر در استان همدان چیزی در حدود ۷۰۰ سال و یا بیشتر است. ظروف سرامیکی همدان را می توان در شکل ها، اندازه ها، رنگ ها و طرح ها و نقش های متفاوت پیدا و تهیه کرد. انتخاب های شما برای خرید این ظروف آن چنان وسیع و گسترده است که بدون شک در انتخاب بهترین نوع آن ها در خواهید ماند. به علاوه، محصولات خلاقانه‌ای چون ترکیب سفال و چرم، سفال با چوب و… را نیز پیدا خواهید کرد.
منبت‌کاری
شهر ملایر در همدان پایتخت منبت در ایران است. منبت هنری است که در آن انواع طرح های سنتی و مدرن را روی چوب حکاکی می‌کنند. حال این چوب‌های حکاکی شده را می‌توان برای ساخت تخت، مبلمان، میز و صندلی و حتی قاب آینه و… هم به کار برد.
برتی
صنایع دستی شیراز، پایتخت هنر ایران
شیراز هر گوشه و هر کنار و هر کنجش، هنر و فرهنگ ایرانی به چشم می‌خورد؛ از همین روی، بگذارید شهر شیراز را پایتخت هنر و ایران بدانیم. این شهر با تمدنی بسیار قدیمی، یکی از مراکز اصلی صنایع دستی ایرانی به شمار می‌رود و هر چیزی که فکرش را کنید، در آن یافت می‌شود.
تعدادی از معروف‌ترین صنایع دستی شیراز به شرح زیر هستند:
گبه و گلیم
گلیم و گبه از دست بافته های معروف عشایر فارس می باشد که از شهرت خاصی در میان ایرانیان برخوردارند. برای بافت گلیم از دار استفاده می شود و طرح های روی گلیم برگرفته از مدل های ذهنی می باشد که از نسل های پیشین سینه به سینه به ما انتقال یافته است. ضمنا گفتنی است که قدیمی ترین گلیم موجود در ایران متعلق به دوران اشکانیان می باشد. از گلیم می توان به عنوان کفپوش، روانداز، خورجین، وسیله تزئینی و…استفاده کرد. یکی از ویژگی های حائز اهمیت گلیم سبکی وزن آن است؛ بدین معنی که هر چه قدر گلیم سبک تر باشد، از مرغوبیت بیشتری برخوردار است.
گبه نیز نوعی کف پوش از جنس پشم چارپایان است و نقش و طرح آن یا برگرفته از گذشته یا ابداعی می باشد. طرحی که بسیار محبوب بافندگان گبه قشقایی است، طرح شیر می باشد که نماد جوانمردی است.
شیشه‌گری
شیشه گری یکی از هنرهای بسیار قدیمی ایرانی است که قدمت آن را تا دوران باستان نیز تخمین زده‌اند، اما دوره‌ی اوج و شکوه این هنر را می‌توان در زمان حکومت های ایلخانی، سلجوقی و در نهایت صفوی در نظر گرفت. در این هنر طاقت فرسا، دشوار و زیبا با استفاده از گرمای حیات بخش آتش به شیشه شکل می‌دهند و انواع آثار نفیس را به وجود می‌آورند. شیشه‌گری شیراز شاید بتوان همتای هنر شیشه‌گری ونیزی دانست.
قلمزنی
از دیگر هنرهای شیرازی که امروزه به عنوان یکی از صنایع دستی ایرانی طرفداران بسیاری دارد، می توان به قلمزنی اشاره نمود.
در هنر ظریف قلمزنی، استادان کارکشته و متبحر با استفاده از قلم های ریز و درشت و البته تیشه، طرح و نقش‌های مختلف و متنوعی را روی ظروف مسی و نقره‌ای حکاکی می‌کنند.
معرق
معرق را می‌توان خواهر منبت در نظر گرفت. در منبت، روی چوب کنده‌کاری می‌کنند، اما در هنر معرق، ورقه های نازک چوبی را با کمک اره‌ای ظریف برش داده، به شکل‌های مختلف در می‌آورند و سپس آن‌ها را مثل پازل در کنار هم گذاشته و تصاویری بدیع خلق می‌نمایند. معمولا چوب های مختلف هر کدام رنگی متفاوت دارند که با ترکیب آن‌ها می‌توان یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی ایران را به وجود آورد.
صنایع دستی یزد، شهری از جنس خاک و خشت
یزد اگرچه در بیایان‌های داغ و خشک و سوزان ساخته شده، اما بدون شک مردم آن یکی از باطراوت ترین مردم ایران هستند. هنر همین مردم، تعدادی چند از برترین صنایع دستی ایران را به وجود آورده است که جهانی خواهان و طرفدار هستند.
از معروف‌ترین صنایع دستی یزد، می‌توان به این دو مورد اشاره نمود:
ترمه بافی
ترمه یکی از زیباترین جلوه‌های هنر ایرانی است و من به شخصه، ارادت خاصی به این هنر دارم. در مورد قدمت ترمه بافی و طرح‌های بته جغه به کار رفته در آن بحث بسیاری وجود دارد، عده‌ای خاستگاه آن را هندوستان می‌دانند. اما ترمه از هر جایی که آمده باشد، به دست هنرمندان ایرانی گسترش یافته و به شهرت امروزی خود رسیده است. پارچه‌های ترمه معمولا دست‌بافت، و یا ترکیبی از دست و ماشین‌آلات صنعتی می باشند، از همین روی بسیار گران‌قیمت و نفیس هستند.
زری بافی
از دیگر صنایع دستی ایرانیِ برخاسته از یزد می توان به پارچه‌های زری بافی شده اشاره نمود. این پارچه ها همان طور که از نامشان پیداست، زر دوزی شده هستند و بسیار ظریف می باشند. به علاوه، چون تماما محصول دست استادان هستند، به همین دلیل ارزش بالایی دارند. قدمت زری دوزی را بیش از ۲۰۰۰ سال گفته‌اند، در گذشته از پارچه‌ها زری دوزی شده برای تزیین کاخ سلاطین و پادشاهان استفاده می شده است.
صنایع دستی بوشهر، سرزمین مردمان خونگرم
بوشهر یکی از معروف ترین شهرهای جنوبی ایران است. به علاوه، این شهر جنوبی کشور بسیار گرم است و این گرما در گوشت و خون مردمان این سرزمین نفوذ کرده است، اما به مثبت‌ترین شیوه‌ی ممکن. مردمان بوشهر نیز در مهمان نوازی شهره‌ی عام و خاص‌اند. مهم‌تر از همه، تعدادی از مشهورترین صنایع دستی ایرانی را نیز تولید می‌کنند.
از صنایع دستی بوشهر باید موارد زیر را بشناسید:
گبه بافی
گبه یکی از معروف‌ترین صنایع دستی بوشهر است و از قضا، یکی از محصولات صادراتی این منطقه نیز به شمار می‌رود. گبه در حقیقت نوعی گلیم ظریف است که در روستاهای بوشهر بافته می‌شود. گبه طرح ها و رنگ های مختلفی دارد و نخ های آن نیز به کمک رنگ های گیاهی آماده می شود. طرح گبه معمولا از طبیعت پیرامون الهام گرفته می‌شود. از معروف ترین طرح‌های گبه می‌توان به طرح خشتی، درختی، شیری و چهارفصل اشاره کرد.
عبا بافی
عبایی که در بوشهر بافته شده و به عنوان یکی از صنایع دستی ایران شناخته می‌شود، با عبایی که روحانیون از آن استفاده می‌کنند، زمین تا آسمان متفاوت است. عبای بوشهری در حقیقت نوعی پارچه‌ی نرم و با دوام است که از پشم شتر بافته می‌شود. نخ ریسیده شده از پشم شتر بسیار ظریف است و معمولا به کمک دستگاه‌های خانگی، آن هم توسط مردان، تولید می‌شود. عباهای بوشهری در رنگ‌های مختلفی چون قهوه‌ای، حنایی، مشکی و سفید، بافته می‌شوند.
سخن آخر
در مقاله‌ی امروز «پاسخ از ما» سعی کردیم تا گوشه‌ای از صنایع دستی ایران را به شما معرفی کنیم. هر چند که اگر بخواهیم این فهرست را تکمیل کنیم، به ده ها مقاله‌ی دیگر با همین تعداد کلمات نیاز خواهیم داشت و می‌توانیم در رابطه با آن حتی کتاب ها بنویسیم.
همان طور که پیش تر نیز گفتیم، صنایع دستی ایران جلوه‌ای از فرهنگ و هنر این مرز و بوم هستند و از طرف دیگر، معرف ما در جهان نیز می باشند. از همین جهات، حفظ و ترویج و تبلیغ آن‌ها جزو کارهایی است که باید در دستور کار دولت قرار بگیرد. هر یک از شهرهای ایران خود هنرهای منحصر به فرد خود را دارند، خود فرهنگی جداگانه دارند و وقتی همه با هم در کنار هم قرار بگیرند، آنگاه است که می‌توان از آن به عنوان فرهنگ ایرانی یاد کرد.
