راهنمای مطالعه
اگر کودکی خردسال در خانه دارید، دیر یا زود باید خودتان را برای سوالاتی آماده نمایید که قرار است هر لحظه از شما پرسیده شود. فرزند شما سوالات متفاوتی در مورد موضوعات متنوع از شما خواهد پرسید؛ در حقیقت این روند گوشه ای از رشد کودکتان به حساب می آید و فرزند شما سعی دارد با این سوالات حس کنجکاوی خود را ارضا نموده و جهان اطرافش را کشف کند. از جمله سوالاتی که کودکتان بدون شک از شما درباره‌ی آن سوال خواهد کرد، پرسش های مرتبط به مسائل جنسی می باشد؛ به طور مثال، آنها سوالاتی از قبیل اینکه «بچه چگونه به دنیا می‌آید یا مثلا تفاوت پسر دختر و… چیست؟!» را از شما خواهند پرسید.
صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان می‌تواند بسیار چالش برانگیز باشد. در چنین مواقعی، والدین دست و پای خود را گم کرده و گیج می شوند. بعضی ها سعی می کنند موضوع را عوض کنند، عده ای هم سعی می‌کنند با داستان های کودکانه مسائل را شرح دهند و برخی نیز با خشونت با این قضیه برخورد می‌کنند. البته به باور متخصصان و روان‌شناسان، هیچ یک از روش ها صحیح نیست.
امروز در این مقاله از «پاسخ از ما» قصد داریم تا در مورد آموزش مسائل جنسی به کودکان حرف بزنیم. پرسیدن چنین سوالاتی از طرف کودکان کاملا طبیعی است. اگر کودک این مسائل را در آغوش خانواده نیاموزد، بدون شک در محیطی دیگر متوجه ی آن خواهد شد، اما ممکن است این قضیه تاثیری مخرب و آسیب زا داشته باشد. در این گونه موارد، نکته‌ی اصلی نوع واکنش والدین است. اگر والدین به درستی با این مسائل برخورد کنند، این موضوع برای سلامت روان فرزندانشان تضمین کننده خواهد بود. برای یادگیری طرز برخورد صحیح با این نوع سوالات، همراه ما باشید.
شروع کنجکاوی کودکان
حتی نوزادان نیز از بدو تولد در رابطه با بدن خود کنجکاو هستند. وقتی فرزندانتان کمی بزرگتر شد، این کنجکاوی نیز افزایش پیدا کرده و شکلی جدید به خودش می‌گیرد؛ مثلا، پسران با افزایش سن، آرام آرام متوجه تفاوت بدن خود با دختران می شوند و این روند کاملا طبیعی است.
به احتمال زیاد، مادران بارها دیده اند که نوزاد هنگام حمام کردن یا تعویض پوشک با اندام جنسی خود بازی می‌کند. کودکان در نوزادی هیچ درکی از اندام تناسلی خود و یا مسائل جنسی ندارند و تنها با لمس اندام خصوصی شان سعی در کشف بدن خود دارند. به گفته متخصصان، چنین رفتارهایی به هیچ وجه نباید با سرزنش یا تنبیه خاصی همراه باشند.
با تمام این توصیفات، باز هم والدین به هنگام مشاهده چنین چیزی از نحوه عکس‌العمل صحیح اطلاع ندارند و در اکثر مواقع واکنش های نادرستی نشان می دهند. البته باید توجه داشت که والدین بنا بر فرهنگ خانوادگی خودشان نسبت به این مسائل واکنش نشان می‌دهند.
اما مهم‌ترین نکته به هنگام مشاهده کنجکاوی کودک درباره بدنش این است که:
- به یاد داشته باشید رفتار شما حاوی پیام های متعددی برای کودک است.
- رفتار شما باعث می شود که کودک چنین اعمالی را «مورد قبول» یا «زشت و شرم آور» قلمداد کند.
- اگر به طرز نادرستی واکنش دهید و کودک خود را سرزنش کنید، کودک احساس شرمندگی و ترس خواهد داشت و ممکن است در آینده با مشکلات روحی زیادی مواجه شود.
- بهترین راهکار این است که یا کنجکاوی کودک را نادیده بگیرید یا اینکه توجه او را به موضوع دیگری جلب نمایید.
استفاده از اسامی کودکانه برای اندام جنسی
بسیار مشاهده شده که والدین پس از مشاهده کنجکاوی کودکشان نسبت به اندام جنسی اش تصمیم می‌گیرند که از اسامی مستعار بری این نواحی استفاده کنند؛ مثلا پدر و مادرها از اسم هایی مانند شوشول، بلبل، سنبل، اونجا، اسامی گل، حیوانات و … برای نام بردن این اعضای بدن استفاده می کنند. این کار برای کودکانی با سنین پایین تر مجاز است، اما توصیه‌ی متخصصان بر آن است که بهتر است از ۳ سالگی به بعد از نام اصلی و علمی اندام جنسی استفاده شود.
با توجه به سطح درک و شناخت کودک، استفاده از اسامی کودکانه برای اندام جنسی تا قبل از سه سالگی کار درستی است، اما بعد از سه سالگی درک جنسی کودک آرام آرام رشد پیدا می‌کند و او به خوبی متوجه شود که چنین اندامی کاملا خصوصی هستند. همچنین، بهتر است که هنگام صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان بالای سه سال از اسامی واقعی و عملی اعضای تناسلی استفاده شود.
آمار و تحقیقات نشان داده است که حدود ۶۷ درصد از والدین در آمریکا ترجیح می‌دهند از اسامی واقعی اندام جنسی مثل «آلت مردانه» و یا «واژن» استفاده نمایند. استفاده از این واژه ها باید در خانواده ها جا بیفتد و هیچگونه شرمساری و یا خجالتی برای استفاده از آن ها به کودک القا نشود.
بچه‌ها از کجا می‌آیند؟
احتمالا این اولین سوالی است که فرزندتان در رابطه با مسائل جنسی از شما خواهد پرسید. به دنبال این سوال هم صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان آغاز می‌شود. جواب این سوال با توجه به سن کودک می تواند بسیار متفاوت باشد. در سنین خیلی کم پیشنهاد می‌شود که این چنین پاسخ دهید: «بچه ها از یه چیزی مثل تخم مرغ به وجود میان، این تخم مرغ توی شکم مامان رشد می‌کنه، بزرگ می شه و بعدش از یه جای خاص بیرون میاد که بهش می‌گیم واژن.»
نکته:
توجه داشته باشید که بیش از این هیچ احتیاجی به توضیح اضافه نیست. شرح مسائل جانبی بدون شک از درک و فهم کودک خارج است.
هر اندازه که سن کودک افزایش یافت، مسائل را می‌توان مفصل تر و با اندکی جزئیات بیشتر توضیح داد؛ مثلا اگر کودکی ۶ ساله چنین سوالی را از شما پرسید، می توانید این گونه به او جواب بدهید: «مردها و زن هایی که همدیگه رو خیلی دوست دارن، به هم دیگه نزدیک و نزدیکتر میشن. بعدش اسپرم از بدن آقاهه میره تو بدن خانومه و با تخمک یکی میشه. بعد از اون بچه به وجود میاد و توی شکم مادر رشد می‌کنه.»
- توجه داشته باشید که اگر بخواهید به نوعی سوال کودک را بپیچانید و جواب سر راستی به او ندهید، کنجکاوی او به هیچ عنوان ارضا نخواهد شد. به دنبال این امر، کودک سعی می‌کند از راه های دیگری جواب خود را پیدا کند که غالبا آثار مخربی در پی خواهد داشت.
- به علاوه، امروزه می توان در بازار کتاب های خوبی در زمینه آموزش مسائل جنسی به کودکان پیدا کرد. این کتاب ها پاسخ های درخور، مناسب و در حد فهم و درک کودک به آن ها ارائه می‌کنند.
دکتر بازی و طرز برخورد صحیح با آن
یکی از رایج ترین بازی ها در بین کودکان بین ۳ تا ۶ سال دکتر بازی است. بدون شک اسم این بازی کودکانه را شنیده‌اید یا اصلا خودتان نیز در کودکی تجربه اش کرده‌اید! باید گفت که کارهای کودکانه در اصل به روند کنجکاوی کودکانه مرتبط می شود که در قالب بازی هم نمود پیدا می‌کند. بر اساس شواهد و تحقیقات مشخص شده که والدین حساسیت خاصی نسبت به این بازی کودکانه دارند و در اکثر مواقع، رفتارهای تند و خشونت‌آمیز به خرج داده و سعی می‌کنند بلافاصله با آن برخورد کنند.
در هنگام مشاهده این رفتار از جانب فرزندتان نکات زیر را در نظر داشته باشید:
- تنبیه و سرزنش و برخورد تند به هیچ وجه واکنش مناسبی در مقابل دکتر بازی کودکان نیست.
- این بازی ها به هیچ وجه آثار سوء و مخرب در سلامت جنسی کودک نخواهد داشت.
- تنها حضور والدین برای نظارت و دخالت به هنگام لمس نقاط خصوصی کافی است.
- بهتر است که در مواقع حساس سعی کنید با موضوع دیگری توجه کودکان را به خود جلب نمایید.
- چنین موقعیت هایی بهترین زمان است تا صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان خود را آغاز کنید. با کودک خود دوست باشید و سعی کنید اعتماد او را به دست آورید. در حد فهم و درک کودک با او صحبت کنید و به او گوشزد کنید که «چنین اندامی جزو نواحی خصوصی بدن هر کس به شمار می‌روند و همیشه باید پوشیده بمانند و همچنین هیچ کس حق ندارد آن ها را لمس کند.»
- دوستانه حد و حدود لازم را برای کودک مشخص کنید، اما کاری نکنید که فرزندتان حس گناه و شرمساری پیدا کند.
جلوگیری از سوء استفاده‌های جنسی
بعد از صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان و مشخص کردن حد و حدود برای او فرصت خوبی است تا برخی مسائل را نیز برایش روشن کنید. کودکان به دلایل مختلفی بیشتر در معرض سوء استفاده های جنسی قرار دارند و آموزش برخی از نکات احتیاطی لازم به کودک می تواند راه حل پیشگیرانه‌ی خوبی برای او باشد. باید دوستانه و در کمال آرامش و به طوری که کودک از چیزی نترسد با او صحبت کنید و «فرق لمس کردن خوب و لمس کردن بد» را برای او مشخص نمایید.
موارد زیر را در هنگام صحبت های خود با فرزندتان رعایت کنید:
- نقاط خصوصی بدن کودک را برای او مشخص کنید.
- به او گوشزد کنید که بدن او حریم خصوصی اوست.
- به او آموزش دهید که هیچ کس حتی دوست و اعضای خانواده نیز حق لمس نقاط خصوصی او را ندارند.
- برای او افراد معتمد را مشخص کنید(مثل پدر، مادر، خواهر یا برادر بزرگتر).
همچنین، زمان آموزش مسائل جنسی به کودکان لازم است که راهکارهای مقاومت و فرار از سوء استفاده را هم به او بیاموزید. مثلا:
- قدرت نه گفتن با صدای بلند را به آنان بیاموزید.
- به آن ها بگویید اگر کسی خواست به اندام خصوصی شان دست بزند، سریع محل را ترک کنند یا در صورت اصرار فرد مقابل به لمس بدن آن ها فریاد بزنند.
- به او اطمینان خاطر دهید که در صورت بروز چنین وقایعی او مقصر و بی‌گناه است.
- بعضی اوقات می‌توانید خودتان نقش بازی کرده و مطالب آموزشی خود را بسنجید.
صحبت درباره رابطه جنسی و تولید مثل
معمولا صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان از طرف خود کودک و با سوالاتی آغاز خواهد شد که گهگاهی از شما می پرسد، اما گاهی پیش می‌آید که کودک چنین مسائلی را به دلایل مختلف اصلا مطرح نمی‌کند. در این صورت، به باور روان‌شناسان و متخصصان امر بهتر است که والدین خودشان موضوع را پیش بکشند و در حد فهم و درک کودک با او صحبت نمایند.
چه بخواهید و چه نخواهید شما به عنوان پدر و مادر نمی توانید جلوی کسب اطلاع فرزندتان در مورد موضوعات مرتبط با مسائل جنسی را بگیرید. در جامعه‌ی امروزی، با این حجم از گردش و دسترسی آزاد به اطلاعات محال است که کودک بالاخره از مسائل جنسی آگاه نشود. موضوع مهم آگاهی یا آگاهی نداشتن فرزندتان در خصوص این موضوع نیست، بلکه موضوعی که بسیار اهمیت دارد عدم توان درک خوب و بد در کودکان می باشد.
کودک ممکن است در جمع دوستان خود در رابطه با این مسائل اطلاعاتی به دست آورد. اطلاعاتی که کودک در چنین مواقعی شخصا کسب می‌کند، معمولا نادرست و ناکافی بوده و آثار مخربی بر روح و روان او خواهد گذاشت. حتی ممکن است فرزندتان در موقعیتی قرار بگیرد که منجر به بلوغ زودرس او شود. عوارض و آثار بلوغ زودرس هم که دیگر نیازی به توضیح ندارد.
در چنین مواقعی، برای آموزش مسائل جنسی به کودکان و توضیح موضوع تولید مثل می توانید نکات زیر را به کار بگیرید:
- لازم نیست همه چیز را یکباره به او بگویید.
- مسائل را آرام آرام و با وسواس و در حد فهم و درک کودک برای او توضیح دهید.
- سعی نکنید در یک جلسه گفتگو همه چیز را برای فرزندتان توضیح دهید. همچنین، وارد جزییات نیز نشوید.
- اگر کودک در مورد این مسائل سوالی پرسید، پاسخی قانع‌کننده به او بدهید. خودتان را جای کودک بگذارید و از دید او به پاسخی که می‌دهید، نگاه کنید.
- این گونه آموزش ها را می‌توانید از سن ۵ الی ۸ سالگی آغاز کنید.
- کتاب های بسیاری در بازار موجود هستند که مسائل جنسی را حتی بهتر از شما به کودک می‌آموزند. بنابراین، سعی کنید از کتاب های موثق و ارزشمند در این زمینه برای توضیح در این مورد استفاده کنید.
قاعدگی و آموزش‌های مربوط به آن
هم دختران و هم پسران باید درباره‌ی موضوع قاعدگی اطلاعات کافی داشته باشند. یکی از معضلات فرهنگ ایرانی این است که قاعدگی را از دید مردان و پسران پنهان می‌کند، حال آنکه این مسئله طبیعت زنان است و هیچ شرمی در آن وجود ندارد. همین نبود دانش کافی در مردان باعث مشکلات زیادی در روابط بین زوج ها می شود و آثار آن نیز در جامعه‌ی ایرانی به خوبی مشهود است. به همین دلیل، آموزش مسائل قاعدگی، بهداشت و مشکلات مربوط به آن یکی از مهم‌ترین موضوعات در آموزش مسائل جنسی به کودکان است.
نکات زیر را در مورد آموزش قضیه قاعدگی به خاطر داشته باشید:
- ۸ سالگی بهترین سن برای آموزش قاعدگی به کودکان است.
- آموزش مسئله قاعدگی به پسران و دختران به طبع باید متفاوت باشد.
- پسران تنها لازم است اطلاعات کلی در رابطه با این موضوع داشته باشند و جزئیات را در سنین بالاتر بیاموزند.
- برای دختران نیز توصیه می شود که با آموزش های لازم قبل از قاعدگی به نوعی آنان را برای این مسئله آماده کرده و از ترس آنان بکاهید.
- برای آموزش قبل از سن قاعدگی لازم نیست که تمام جزئیات را بازگو نمود. زمان مورد نظر که برسد، می توانید آرام آرام توضیحات مفصل تری به دختران خود ارائه بدهید.
- مادران می توانند با صحبت در مورد تجربه های خودشان در مورد عادت ماهیانه الگوی خوبی برای دختران خود باشند.
لباس نپوشیدن کودکان در خانه
بسیاری از خانواده ها اصول خاص خود را برای پوشش داخل خانه دارند؛ مثلا ممکن است شما نیز در اطراف خود خانواده هایی را مشاهده کرده باشید که پسران خانواده در فصل تابستان معمولا بدون لباس و دختران با تاپ و شلوارک در خانه در حال گشت و گذار باشند یا مثلا در بسیاری از خانواده ها کودکان تنها با یک دست لباس زیر در خانه ظاهر می شوند.
این مسئله در وهله اول به فرهنگ هر خانواده و معیارهای آنان بستگی دارد. همچنین، طبیعتا در هر کشور نیز تفاوت های بارزی وجود خواهد داشت. به همین دلیل، نمی توان به صورت مطلق چیزی را درست یا غلط دانست. اما نکته‌ی کلیدی اینجاست که در زمان صحبت درباره مسائل جنسی با کودکان باید به این موضوع نیز توجه نشان داد. باید برای کودکان حد و مرز را مشخص نمود و قوانین را باید به طور واضح و آشکار برای آنان بیان کرد.
نکات مربوط به این مورد از قرار زیرند:
- قوانین را با توجه به فرهنگ خانوادگی خود به کودک توضیح دهید.
- کودک شما را الگوی خودش قرار می‌دهد، پس حواستان را به رفتار خود جمع کنید.
- قوانین پوشش در خانه نیز درست مثل سایر بایدها و نبایدهای خانه هستند و باید کودکتان به این قوانین توجه کند.
- طوری برخورد نکنید که کودک به خاطر داشتن حریم خصوصی، احساس شرم و گناه داشته باشد.
آموزش مسائل جنسی در مدرسه
متاسفانه در این مورد نمی توان نظر خاصی را مطرح کرد. تقریبا می‌توان گفت که متاسفانه مدارس ایران یا هیچ نوع آموزش مسائل جنسی به کودکان را ندارند یا اگر هم داشته باشند، به این موضوع به صورت سرسری و سطحی پرداخته اند. به دنبال فرهنگ‌سازی های بسیار شاید فقط در مدارس اندکی نسبت به آموزش این گونه مسائل به کودکان تلاش هایی صورت گرفته باشدکه به هیچ وجه کافی نیستند. طبیعتا این مسئله خود جای بحث بسیاری دارد که از موضوع این مقاله و حوصله مخاطب خارج است.
با این توصیفات، والدین هیچگاه نباید منتظر آموزش این مسائل در مدارس باشند، بلکه قبل از شروع تحصیل کودک، باید مسائل بسیاری را برای او روشن کنند و آموزش‌های لازم در مورد مسائل جنسی را خود به گردن بگیرند. با وضعیتی که مدارس ایران دارد، اگر کودک این موضوعات را در مدرسه و در جمع دوستان بیاموزد، ممکن است دچار مشکلات فراوانی شود.
- استفاده از کتاب های آموزشی می‌تواند راهکار بسیار خوبی باشد. خوشبختانه چنین کتاب هایی در ایران به خوبی ترجمه شده اند و حق نشر نیز دارند.
- امروزه در فضای مجازی می‌توان منابع بسیاری را برای آموزش مسائل جنسی به کودکان پیدا کرد.
- مشورت با پزشکان و روان شناسان را هیچگاه فراموش نکنید. متخصصان همواره بهترین منبع برای حل این مشکلات هستند.
سوالات متداول
کودکان از بدو تولد درباره بدن خود کنجکاو هستند و با لمس بدن خود سعی در کشف نقاط مختلف دارند. سوالات جنسی آنان نیز معمولا از سن ۳ سالگی آغاز می‌شود.
در این گونه موارد، واکنش تند و همراه با خشونت اصلا توصیه نمی‌شود. تنها نظارت کافی است. در صورت مشاهده لمس نواحی خصوصی مداخله و پرت کردن حواس کودکان راهکار خوبی است.
از آنجایی که مدارس در زمینه آموزش مسائل جنسی سهل انگاری و کم کاری کرده اند، حتی اگر کودکتان سوالی در این مورد نپرسد، سن ۵ تا ۸ سالگی زمان خوبی است تا خانواده‌ها این مسائل را در حد فهم و درک کودک به او توضیح دهند.
زیرا در غیر این صورت ممکن است روان کودک خدشه‌دار شود، اطلاعات نادرست و ناکافی به دست آورد، یا اینکه با قرار گرفتن در موقعیت‌های نامناسب دچار بلوغ زودرس شود که خود بسیار مخرب و مشکل آفرین است.
سن ۸ سالگی بهترین سن برای آموزش این موضوع هم به پسران و هم به دختران است. در این سن باید نوعی آمادگی در کودکان، به خصوص در دختران، به وجود آورد.
