استرس شغلی چیست و چگونه می‌توان آن را از بین برد؟

یکی از مشکلات بزرگ در جامعه امروز ما، رسیدن به موقعیت شغلی دلخواه است. اما در این میان، موارد زیادی رخ می‌دهد که افراد با وجود اینکه شاغل هستند، از کار خود رضایت کافی ندارند و یا برای انجام آن تحت فشار روانی و حتی جسمی هستند. در مطلب پیش رو، درباره اینکه استرس شغلی چیست و چگونه می‌توان آن را از بین برد صحبت خواهیم کرد.

دراین مقاله با انواع استرس شغلی، نشانه های استرس شغلی و عوامل موثر در بروز استرس شغلی آشنا می شوید. همچنین اطلاعاتی در مورد راه های کنترل و مقابله با استرس شغلی ارائه شده است. با «پاسخ از ما» همراه باشید.

مقدمه‌ای بر استرس شغلی

در ابتدا، برای اینکه یک ذهنیت کلی از کار سالم داشته باشید، تعریف آن را بر اساس سازمان سلامت جهانی یا WHO)world health organization) به شما معرفی می‌کنیم.

یک کار سالم، کاری است که فشار کاری اعمال شده بر کارمندان متناسب با توانایی‌ها و ویژگی‌های آن‌ها باشد و همچنین با امکانات در اختیار آن‌ها متناسب باشد.

درواقع محیط کاری را سالم می‌نامند که علاوه بر اینکه موقعیت ‌ها و عوامل مزاحم و مخرب را تا حد ممکن کاهش داده باشد، بتواند عوامل تقویت کننده سلامت جسمی و روانی کارمندان را نیز تامین کند. بد نیست مقاله تاثیر تغذیه بر استرس را نیز در این باره مطالعه نمایید.

حال می‌خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که:

استرس شغلی چیست؟

استرس شغلی، درواقع پاسخی است که افراد در هنگامی بروز می دهند که با درخواست‌های کاری فراتر از سطح دانش و توانایی های‌شان مواجه می‌شوند و یا اینکه فشارهای متوالی از طرف کارفرمایان و ارباب رجوع به آنها وارد می‌شود. این امر باعث ایجاد نوعی چالش و تنش برای کارکنان می‌شود که می‌تواند منجر به ایجاد استرس شغلی شود.

استرس کاری می‌تواند در گستره وسیعی از شرایط و موقعیت ‌ها ایجاد شود، اما هنگامی که کارکنان پشتیبانی لازم و مورد نیازشان را از مراتب بالادست و یا همکارانشان دریافت نمی‌کنند، میزان و شدت آن دوچندان خواهد شد.

دانستن این نکته ضروری است که خیلی از افراد، فشار کاری را با استرس شغلی یکسان می‌دانند. اما تفاوت‌هایی بین آنها وجود دارد. فشار کاری یک امر غیر قابل انکار است و ممکن است حتی کارمند را هوشیار نگه دارد و انگیزه او را افزایش دهد و حتی فرصتی برای یادگیری برای او ایجاد کند. این فشار کاری، تا حد مجاز خود بر اساس توانایی‌های کارمند و ویژگی‌های شخصیتی او و همچنین نحوه مدریت و داشتن امکانات کافی، طبیعی است، اما اگر از حدی بیشتر شود، باعث ایجاد استرس شغلی خواهد شد. استرسی که بازده کاری کارمندان را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

نشانه‌های استرس شغلی

استرس به خودی خود، نوعی از احساسات منفی است که می‌تواند پیامدهای جسمی هم در بر داشته باشد. پیامدها و نشانه‌هایی مانند تنگی نفس، بالا رفتن ضربان قلب، دل درد، افزایش فشارخون و عرق کردن کف دست، در افراد مختلف با ویژگی‌های روان شناختی متفاوت، دیده می‌شود.

علاوه بر مشکلات جسمی، استرس می‌تواند تاثیر بسیار مخربی بر روی سلامت روانی افراد داشته باشد. در مواردی می‌تواند باعث ایجاد احساس ترس، احساس نداشتن کنترل، خشم، خستگی مفرط، خودخوری، افسردگی، اختلال در تفکر و حتی ایحاد اختلال در خواب خواهد شد.

این نشانه‌ها می‌توانند به صورت روزانه پدیدار شوند. هیچکس نمی‌خواهد روز خود را با سردرد شروع کند و در پایان روز حتی نتواند خستگی خود را با خوابیدن برطرف کند. بنابراین، دانستن اینکه چه عواملی باعث ایجاد استرس در محل کار می‌شوند، ضروری است.

بررسی انواع استرس شغلی

تا اینجا تعریفی از چیستی استرس شغلی و اینکه چه ویژگی ها و نشانه هایی دارد را بررسی کردیم. اکنون می‌خواهیم درباره انواع استرس شغلی و موارد متنوعی که ممکن است با آنها در محیط کار روبرو شوید صحبت کنیم. باید دانست که در اینجا به همه موارد اشاره نشده است. چون انواع استرس‌های شغلی، می‌تواند بسته به اشخاص و نوع محیط کار، متفاوت باشد و گفتن همه آنها امکان پذیر نیست. ما تلاش کرده‌ایم انواع کلی عوامل استرس زا در محیط کار و مواردی که احتمال روبرو شدن با آنها بیشتر است را در اختیار شما قرار دهیم تا با شناخت آنها بتوانید برای رفع هر چه سریع تر آنها و بهبود عملکرد کاری خود، اقدام کنید.

۱- فرسودگی:

هنگامی که می‌گوییم یک فرد فرسوده است و یا دچار فرسودگی شغلی شده است که هم از لحاظ روانی و هم از لحاظ جسمی احساس خستگی شدید داشته باشد و عملکرد او به شدت تحت تاثیر قرار گرفته و به صورت چشمگیری کاهش پیدا کند. برای مثال، زمانی که کارفرمای شما، بدون توجه به اینکه چه مقدار تلاش و انرژی صرف یک کار کرده اید، از شما ایراد بگیرد و هرچقدر هم کار شما خوب باشد، برای او کافی نباشد، ممکن است پس از مدتی دچار فرسودگی شوید. فرسودگی ممکن است هنگامی که شما برای انجام کارهایتان منابع و امکانات مناسب را نداشته باشید نیز رخ دهد.

۲- استرس حاد:

استرس حاد، نوعی استرس زودگذر است که به دلایل متفاوتی می‌تواند رخ دهد. در بیشتر مواقع، هنگامی که موقعیت استرس‌ زا به پایان برسد، علائم و نشانه‌های این نوع استرس هم بر طرف می‌شوند. از نشانه‌های این نوع استرس، گرفتگی عضلانی، تپش قلب و دل درد مزمن می‌باشد.

۳- ترس استرس آور:

گاهی اوقات داشتن ترس از دست دادن شغل و یا حتی ترسیدن از برخورد کارفرما، می‌تواند باعث ایجاد استرس در کارمندان شود. این نوع استرس معمولا طولانی مدت می‌باشد و ممکن است در مواردی در خلق و خوی فرد مضطرب، نهادینه شود. گاهی اوقات تصورات نادرست کارمند باعث ایجاد این نوع استرس می‌شود و می‌توان با تغییر دادن دیدگاه آن را برطرف کرد.

۴- استرس ناشی از کار بیش از حد

این نوع از استرس می‌تواند هم از طرف کارفرما و هم از طرف خود کارمند ایجاد شود. خیلی از اوقات کارفرماها، کارمندان خود را تحت فشار کاری زیاد قرار می‌دهند و در مدتی کوتاه، حجم زیادی از کار را از آنها می‌خواهند. اما گاهی اوقات خود افراد بیش از حد به خودشان فشار می‌آورند و به اندازه کافی به خود استراحت نمی‌دهند. این امر به مرور زمان باعث ایجاد نوعی استرس خواهد شد که به آن استرس ناشی از کار بیش از حد می‌گویند.

۵- استرس در پی جستجوی کار

یکی از عوامل ایجاد کننده استرس، جستجو به دنبال یک کار جدید و به خصوص هنگامی است که برای مصاحبه از شما دعوت به عمل می‌آید. دلیل این استرس درواقع عدم آگاهی از سوالاتی است که ممکن است از شما پرسیده شود. یا حتی تصور اینکه شما توانایی و استعداد کافی برای انجام این کار را ندارید یا اینکه افراد خیلی زیادی وجود دارند که خیلی بهتر از شما عمل می‌کنند.

۶- استرس در محیط کار جدید

ورود به محیط کار جدید می‌تواند بسیار استرس‌زا باشد. شما علاوه بر اینکه باید با شرایط کاری و زمانی جدید تطبیق پیدا کنید، باید با همکاران و دیگر افراد در محل کارتان ارتباط برقرار کنید و بتوانید آنها را هرچه بهتر بشناسید تا بتوانید بازده کاری خود را افزایش دهید. تحقیقات نشان می‌دهد که محبوب بودن فرد در محیط کار، می‌تواند یکی از عوامل موفقیت شغلی او به شمار برود.

۷- استرس زمانی

خیلی از اوقات ممکن است افراد احساس کنند با وجود تلاش‌های فراوان، نمی‌توانند وظایف کاری خود را به موقع انجام دهند و همیشه زمان کم می‌آورند. این موضوع ممکن است باعث ایجاد استرس در فرد کارمند شود. یکی از راه کارهای ساده این است که برخی از کارهایتان را با کمک همکارانتان انجام دهید.

۸- استرس وقایع آینده

نداشتن آگاهی از آینده و عدم اطمینان از وقایعی که برایمان اتفاق خواهند افتاد، ممکن است در بسیاری از مواقع باعث بوجود آمدن استرس و اضطراب در فرد شود. در محیط کاری، آماده شدن برای یک ملاقات مهم و یا آمادگی برای ارائه دادن یک گزارش کاری مهم، می‌تواند برای کارمند استرس شغلی ایجاد کند. داشتن برنامه ریزی و مدیریت زمانی می‌تواند در حل کردن این مشکل موثر واقع شود.

عوارض استرس شغلی

دنیای امروز دنیایی پر از عوامل استرس زا و تشنج آور می‌باشد و می‌توان گفت که کمتر کسی در طول روز دچار اضطراب و نگرانی نمی‌شود. از مشغله‌های ذهنی افراد تا مشکلات پیش بینی نشده‌ای که هر روزه برای افراد اتفاق می‌افتند.

جالب است بدانید که داشتن استرس نوعی واکنش طبیعی در بدن است؛

پیشینیان ما هنگام مواجه شدن با عوامل خطر آفرین، برای حفظ بقای خود، یا به مقابله و مبارزه با آن عامل خطر آفرین می‌پرداختند یا اینکه از آن فرار می‌کردند. درواقع استرس پاسخ طبیعی بدن می‌باشد که باعث ترشح یک سری از هورمون‌ها در بدن و آماده کردن آن برای جنگ یا گریز می‌شود.

ممکن است برایتان این سوال ایجاد شود که چرا چنین ذهنیتی راجع به استرس در بین عوام مردم وجود دارد؟ پاسخ این است که عوامل ایجاد کننده استرس در طی زمان تغییر کرده‌اند و به نسبت گذشته بسیار متعدد‌تر و بیشتر شده‌اند. از طرفی ذهن ما توانایی تشخیص دادن عوامل خطرآفرین و یک اتفاق ساده را ندارد و به همین دلیل، بدن ما دائما شرایط مقابله با استرس را دارد که به تدریج باعث ایجاد یک سری از عوارض روانی و حتی جسمی خواهد شد.

علائم عمومی ناشی از استرس شغلی

• آشفتگی خلق‌ و خو و خواب، حالت تهوع، سردرد، روابط آشفته، بدخلقی، عدم رضایت شغلی و احساس ناراحتی.

واکنش‌های بدن در مقابله با استرس

• گرفتگی و سخت شدن ماهیچه‌های بدن
•  افزایش ضربان قلب و مصرف بیشتر اکسیژن و مواد مغذی؛افزایش ضربان قلب موجب افزایش سرعت و دفعات تنفس خواهد شد که این خود نیز باعث افزایش حجم هوای مرده (هوایی که در هنگام تنفس در مجاری نایی باقی می‌ماند و به شش‌ها نمیرسد و تبادلات گازی با خون انجام نمی‌دهد) خواهد شد.
•  مردمک چشم‌ها گشاد می‌شوند تا نور را هرچه بیشتر وارد چشم کنند و ما بتوانیم اطرافمان را بهتر از قبل ببینیم و برای هر نوع عامل خطر، آمادگی لازم را داشته باشیم.
• پردازش شناختی مغز تا حدودی بهبود میابد تا بتوانیم سریعتر فکر کنیم و تصمیم گیری‌های بهتری در زمانی کوتاه‌تر داشته باشیم.

عوارض استرس روزانه و طولانی مدت

حال اگر استرس برای مدت طولانی و به طور روزانه و مداوم ایجاد شود، ممکن است عوارض زیر را به همراه داشته باشد:

• افزایش احتمال بیماری شدن و ابتلا به عفونت‌های مزمن
• ابتلا به فشار خون بالا
• افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های خود ایمنی مانند دیابت و یا MS
• افزایش احتمال ابتلا به سرطان
• مشکلات عضلانی و اسکلتی
• مشکلات دستگاه گوارش، به خصوص مشکلات مربوط به معده
• خستگی مفرط در طول شبانه روز
• در موارد حاد، این موضوع می‌تواند تا حدی به فرد در معرض استرس فشار وارد کند که او برای رفع استرس و داشتن چند لحظه آرامش، به مصرف مواد مخدر روی بیاورد.
• استرس همچنین روی توانایی برقراری ارتباطات اجتماعی نیز تاثیر بگذارد و کمتر شدن روابط اجتماعی می‌تواند خود باعث افزایش اضطراب فرد شود.

راه‌های مقابله با استرس شغلی

حال که از عوارض استرس، به ویژه استرس در محیط کاری ، آگاهی پیدا کردید، می‌خواهیم روش‌هایی برای کنترل و مقابله با استرس شغلی به شما معرفی کنیم تا شاید بتوانید با انجام آنها، در محیط کارتان، بهتر و با انگیزه بیشتری فعالیت کنید.

چند استراتژی برای دفع و کنترل استرس شغلی

۱- شناسایی علائم و نشانه‌های استرس شغلی

همانطور که قبلا به آن اشاره کردیم، استرس شغلی، می‌تواند باعث بروز یک سری از علائم و نشانه‌ها شود و روی وضعیت روانی و جسمی فرد مضطرب، اثر گذار باشد.شناسایی این عوامل کمک می‌کند تا بتوانید قبل از اینکه استرس در وجود شما نهادینه شود، در مرحله اول، جلوی پیشرفت آن را بگیرید و سپس با انجام روش‌های مختلف، به رفع آن و رسیدن به آرامش درونی بپردازید. نادیده گرفتن این علائم هشداردهنده‌ی استرس شغلی، منجر به مشکلات سلامتی فیزیکی و احساسی خواهد شد.

۲- سبک زندگی سالم

داشتن یک رژیم غذایی منظم و برنامه خواب مناسب و همچنین ورزش کردن به صورت منظم و روزانه، باعث بهبود وضعیت جسمی و روانی شما خواهد شد.
برای مثال انجام ورزش‌های هوازی موجب افزایش ضربان قلب و تعریق می‌شوند، انرژی را افزایش می‌دهند، تفکر را شفاف می‌سازند و ذهن و بدن را آسوده می‌کنند.

همچنین داشتن نظم و برنامه‌ای مشخص، باعث ثبات روانی و افزایش اعتماد به نفس خواهد شد.

داشتن اعتماد به نفس، عبور کردن از شرایط سخت و دشوار، چه در مسائل زندگی روزانه، چه در برخورد با مشکلات محیط کار، را بسیار هموارتر خواهد ساخت.

خوردن وعده‌های غذایی کم حجم و افزایش تعداد وعده‌ها نیز باعث کنترل قند خون در حدی متعادل خواهد شد که خود موجب حفظ آرامش در طول روز می‌شود.

استرس می‌تواند موجب بی‌خوابی شود. بی‌خوابی هم موجب استرس و عدم تعادل احساسی می‌شود. برای خوابتان، زمان‌بندی داشته باشید؛ هدف‌تان باید ۸ ساعت خواب در شب باشد.

۳- عدم استفاده از مواد روان گردان

به هر ماده‌ای که وضعیت کلی و عملکرد طبیعی بدن را تغییر دهد، ماده روان گردان می‌گویند. مشروبات الکلی، سیگار، مواد مخدر و… مواد روان گردان محسوب می‌شوند.مصرف الکل موجب بیشتر شدن نگرانی ‌ها می‌شود.

نوشیدن الکل به منظور کاهش استرس شغلی، ممکن است موجب سوء‌استفاده و اعتیاد شود. سیگار کشیدن در هنگام استرس و غرق شدن در کار هم ممکن است به نظر آرام بخش باشد، اما نیکوتین تحریک‌کننده است و موجب نگرانی بیشتر می‌شود.
همین امر درباره استفاده از مواد مخدر نیز صادق است.

۴- داشتن روابط اجتماعی مناسب

انسان ذاتا” موجودی اجتماعی است و از گذشته‌های دور، به کمک ارتباط برقرار کردن با دیگران و به اشتراک گذاشتن تجربیات و همچنین همکاری در جهت رسیدن به یک هدف مشخص، توانسته بقای خود را حفظ کند و نسبت به دیگر گونه‌ها چنین برتری که امروز شاهد آن هستیم را حاصل کند.

امروزه، داشتن روابط اجتماعی سالم، باعث می‌شود که بتوانید شرایط سخت و دشوار را به آسانی پشت سربگذارید. با کمک مشورت‌ها و چیزهایی که از دوستان خود یاد می‌گیرید، می‌توانید نتیجه یک موضوع را به راحتی تغییر دهید.

این روابط نزدیک و سالم، برای مواجه شدن با عوامل استرس زا، به ویژه در محیط کار می‌تواند به مساعدت شما بیاید.

به اشتراک گذاشتن احساسات با اعضای خانواده و دوستان، به ویژه به صورت رو در رو، به تسکین استرس کمک می‌کند.

۵- مدیریت زمان و اولویت‌بندی کارها

همانطور که در بالا به آن اشاره شد، داشتن نظم در زندگی روزمره، به برطرف کردن استرس ناشی از کار ، کمک می‌کند.

چند کاری که می توانید برای بهبود نظم در زندگیتان انجام دهید 

• یکی از پایه ای ترین موضوع‌ها برای مدیریت و زمان‌بندی کارها، تقسیم کردن وقت و حفظ تعادل بین فعالیت‌های اجتماعی، مسئولیت‌های کاری، استراحت و گذران وقت با خانواده و نزدیکان می‌باشد.
• داشتن تعهدات بیش از اندازه و غیر معقول، باعث ایجاد فرسودگی در افراد خواهند شد. سعی کنید وظایفی که اهمیت کمتری دارند را به آینده موکول کنید و یا اصلا حذفشان کنید.
• کارها و پروژه‌های سنگین و بزرگ را به چند قسمت کوچکتر تقسیم کنید و با اولویت بندی آنها، سعی کنید به تدریج ، آنها را به انجام برسانید تا دچار خستگی و بی‌انگیزگی نشوید.
• کارهای خود را با افرادی که توانایی انجام آن را دارند، به اشتراک گذاشته و در صورت امکان وظایف را میان خودتان تقسیم کنید. نیازی نیست که تمام جزئیات یک کار را از صفر تا صد، خودتان به تنهایی انجام دهید.

۶- تقویت هوش هیجانی

شناسایی و استفاده از احساسات به شیوه‌های مثبت و سازنده، هوش هیجانی نامیده می‌شود.
این امر به اندازه داشتن توانایی فکری بالا، اهمیت دارد و یا حتی می‌توان گفت که از آن هم مهم‌تر است. هوش هیجانی ارتباط مؤثر با دیگران است و موجب تسکین احساسات صدمه‌ دیده می‌شود و استرس را از بین می‌برد.

حال به معرفی تعدادی از روش‌های تقویت هوش هیجانی می‌پردازیم.

• نشانه‌های غیرکلامی و زبان بدن (body language)، غالبا” تأثیرگذارتر از کلمات هستند. تماس چشمی، حالات چهره، طرز ایستادن، تماس و سایر نشانه‌ها می‌توانند موجب ایجاد اعتماد، علاقه و ارتباط شوند یا از آنها جلوگیری کنند.ارسال، خواندن و پاسخ به نشانه‌های غیرکلامی ، اجزای مهمی در ایجاد ویژگی‌های مثبت در کارمندان و داشتن ارتباطات و تعاملات سالم و مناسب در محیط کار هستند.
• داشتن حس شوخ طبعی و سرزندگی در محیط کار، باعث بهبود روابط بین کارکنان و حتی روابط بین کارمند و کارفرما می‌شود. داشتن روابط خوب هم باعث کاهش استرس در محیط کار خواهد شد.

البته باید این موضوع را در ذهن داشته باشید که انجام دادن شوخی‌های نامناسب که ممکن است باعث ناراحتی فردی شود، می‌تواند به همان اندازه روابط بین همکاران را تخریب کند و در انتها باعث ایجاد استرس در افراد شود.

• سعی نکنید مسائل غیرقابل کنترل، به ویژه رفتار دیگران را کنترل کنید. بهتر است روی مسائلی تمرکز کنید که می‌توانید آنها را تغییر دهید؛ مانند بهبود رفتارهای خودتان!

امیدواریم که با استفاده از روش‌های گفته شده در این مطلب، بتوانید آرامش کاری بیشتری داشته باشید و توانایی کنترل استرس کاری و مدیریت مشکلات پیش آمده را در خود تقویت کنید.

منابع مرتبط درباره استرس شغلی

آنچه باید درباره استرس شغلی بدانید نوشته شرکت چنینگ ال.بت، مترجم راضیه شجاعی

افراد مختلف به دلایل متفاوتی مانند محیط کاری، مطالبات شغلی و انتظارات اطرافیان، استرس شغلی زیادی را تجربه می کنند. در این کتاب شما از این موضوع اطلاع پیدا می کنید که با آگاهی از نشانه های هشداردهنده استرس شدید، ایجاد نگرشی آرامش‌بخش نسبت به زندگی در خود و تلاش در زمینه کاهش استرس بتوانید استرس خود را مدیریت کنید.

در این شماره از مجموعه کتابچه‌های «آموزش مهارت سازمانی» شما با مطالبی از قبیل تعریف استرس شغلی، افراد تحت تاثیر استرس شغلی، علائم  استرس شغلی و شیوه کاهش آن و همچنین فرسودگی شغلی آشنا می شوید.

 آمپول استرس نوشته صادق عباسی

در این کتاب نویسنده تمام تلاش خود را به کار گرفته تا به مطالبی کاملا مفید و کاربردی و در عین حال ، خلاصه را در زمینه استرس به ما ارائه کند. عباسی هم چنین با بهره گیری از نظرات مردم، تکنیک ها و راهکارهایی قابل اجرا را به ما پیشنهاد کرده است.

به گفته مولف کتاب،«در انتهای این کتاب، حس بسیار خوبی خواهیم داشت؛ سطح استرس های مان کاهش یافته؛ هدف خود را از زندگی کردن پیدا خواهیم کرد و در پایان جعبه ابزار مخصوص خودمان را خواهیم ساخت.»

با مطالعه این کتاب، شما می توانید آرامش بیشتری در زندگی روزمره خود داشته باشید و میزان بهره ‌وری تان در امور روزمره را تا حد بسیار زیادی ، افزایش بدهید.

ده گام تا غلبه کامل بر استرس نوشته پروفسور دیوید اچ. بارلو، دکتر رونالد ام. راپی، سارا پرینی، ترجمه رویا نعمتی، رویا قهرمانی، علیرضا احمدیان

این کتاب نتیجه بیش از سه دهه تلاش و پژوهشی است که در ابتدا در مرکز اختلالات استرس و اضطراب دانشگاه ایالتی نیویورک در آلبانی و اخیرا در مرکز اضطراب و اختلالات مرتبط دانشگاه بوستون صورت گرفت.
در این کتاب چهار مطالعه موردی ، مورد بررسی قرار گرفته اند ؛ این مطالعات موردی براساس تحقیقات صورت گرفته بر تعدادی از بیماران واقعی است که در کلینیک حضور داشته اند.

کتاب آسیب شناسی استرس و روش های کنترل آن نوشته محمد حسن احمدی

این کتاب قصد دارد تا ما را با مفهوم استرس، تاثیر استرس بر بهداشت روانی و سلامت جسمانی افراد و روش های مقابله و کنترل آن آشنا کند. هدف نویسنده کتاب از طرح این موضوعات این بوده که خوانندگان به اهمیت و ضرورت توجه به استرس و پیامد های آن پی ببرند.
افراد مختلفی از جمله مشاوران، روان شناسان، دانشجویان و اقشار دیگر جامعه می توانند مخاطب این کتاب باشند.

آیا خودتان تا به حال استرس شغلی را تجربه کرده اید؟ چگونه بر آن غلبه کردید؟ آیا این مقاله برایتان مفید بود؟ نظر خود را با «پاسخ از ما» به اشتراک بگذارید.