چهارشنبه سوری یا چهارشنبه سوزی؟

چهارشنبه سوری یکی از جشن های باستانی ایرانیان است که هر ساله در آستانه نوروز برگزار می شود. شاید کمتر کسی باشد که با این مراسم آشنایی نداشته باشد، اما آیا آن چه که امروز از آن به عنوان چهارشنبه سوری یاد می شود، مطابق با آیین باستان ایران است؟ در این مقاله قصد داریم تا درباره آداب و رسوم و تاریخچه این جشن با شما صحبت کنیم.
اگر شما نیز علاقه مند هستید تا درباره این مراسم اطلاعات بیشتری کسب کنید، با «پاسخ از ما» همراه باشید.

معنی لغوی چهارشنبه سوری

کلمه چهارشنبه نام یکی از ایام هفته است و معنی کلمه «سور» از نظر برخی محققان به معنای جشن است. اما برخی دیگر نیز «سور» را تغییر یافته کلمه سرخ می‌دانند و چهارشنبه سوری را به سرخی آتش نسبت می‌دهند. با توجه به این که در زبان کردی و لری، سور به معنای سرخ است. بنابراین معنای سرخ بیشتر قابل اعتماد است.

تاریخچه چهارشنبه سوری

اینکه چهارشنبه سوری مربوط به قبل از اسلام و دوره زرتشتیان باشد، به چند دلیل بعید به نظر می‌رسد. اول اینکه در هیچ یک از متون باقیمانده قبل از اسلام مانند اوستا و روایت‌های مورخان یونانی اشاره ای به چهارشنبه سوری نشده است. دلیل دیگر این است که در زمان زرتشتیان برای هر یک از روزهای ماه، نامی ایرانی انتخاب شده بوده و نامگذاری روزهای هفته بصورت شنبه، یکشنبه و….مرسوم نبوده است. از طرف دیگر آتش در دین زرتشتیان مقدس بوده است و پریدن از روی آن را به نوعی بی احترامی به آتش می‌دانستند.

در ارتباط با تاریخچه این جشن، کتایون مزداپور، پژوهشگر زرتشتی، می گوید: « جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌ و دارد. بسیاری از آن‌ها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آن‌ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری».

جشن چهارشنبه سوری به احتمال زیاد و با اینکه شواهد زیادی در دست نیست، به پس از اسلام و به زمان حمله اعراب برمی گردد. با توجه به اینکه نویسندگان پس از اسلام درباره این جشن سکوت کرده و چیزی بیان نکرده‌اند، اطلاعات درستی نسبت به تاریخچه این جشن وجود ندارد. حتی محققینی همچون ابوریحان بیرونی از این مراسم سخن نگفته اند؛ فقط در بعضی از متون کهن پس از اسلام با عنوان عادت قدیم از این جشن یاد شده است. در این زمینه، فقط در دو کتاب کهن به نام ‌های «تاریخ بخارا» و «شاهنامه» به صورت غیر مستقیم به جشن چهارشنبه سوری اشاره شده است.

همچنین دلایلی وجود دارد که این جشن را به بعد از اسلام نسبت می‌دهند؛ مانند اینکه تقسیمات هفته بعد از اسلام شکل گرفت و اعراب اعتقاد بر نحسی چهارشنبه داشتند و معتقد بودند باید نحسی این روز را با شادکامی و جشن از بین ببرند.
همچنین گفته می‌شود این جشن به مناسبت بزرگداشت قیام مختار برای خون خواهی حسین (ع ) بر پاشده است، زیرا این قیام در آخرین چهارشنبه ماه صفر شروع شد و یاران مختار با روشن کردن آتش بر روی پشت بام خانه‌ها قیام خود را اعلام کردند.

آداب و رسوم رایج در شب چهارشنبه سوری

چهار شنبه سوری در شهرهای مختلف با آداب و رسوم متفاوتی اجرا می شود که هر کدام روایتگر تاریخچه ای از آن خطه است، اما برخی از مراسم از رواج بیشتری برخوردار هستند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

۱- آتش روشن کردن

یکی از اصلی ترین رسومی که اکثرا در تمام نقاط کشور برگزار می‌شود، آتش روشن کردن است. گذشتگان ما معتقد بودند که آتش نماد پاکی است و آلودگی‌ها و ناپاکی‌ها را از بین می‌برد. در طی این مراسم، بوته، شاخه درختان خشکیده و یا وسایل کهنه ای که طی خانه تکانی جمع می شوند، در حیاط یا پشت بام، آتش زده می‌شود. سپس اهالی خانه هر کدام سه بار از روی آن می‌پرند و شعری را با مضمون «سرخی تو از من و زردی من از تو» را می‌خوانند.

اغلب مردم ، خاکستر آتش چهارشنبه سوری را نحس می دانند و به همین دلیل خاکستر آتش را با آب می شویند و یا در باد رها می کنند. هر چه که هست، پیر و جوان به امید روزهای بهتر، برخورداری از سلامتی در سال جدید و کسب روزی بیشتر از روی آتش می پرند.

۲- کوزه شکنی

کوزه شکنی یکی از رسم های رایج در میان مردم تهران است که پس از پریدن از روی آتش، کوزه ای را از بالای دیوار خانه به کوچه می اندازند و آن را می‌شکنند. مردم در گذشته بر این باور بودند که تمام بدیمنی های یک سال درون کوزه جمع می شود و باید با شکستن کوزه از نحسی ها رهایی جست. این آیین در نقاط مختلف کشور با کمی تغییرات، مانند گذاشتن چند سکه، زغال و نمک در درون کوزه انجام می‌شود.

البته به اعتقاد برخی از افراد، با توجه به این که در گذشته کوزه ها دارای لعاب نبوده اند، خیلی زود آلوده می‌شده اند و بعد از یک سال، استفاده از کوزه به دلایل بهداشتی عملا غیر ممکن بوده است، به همین دلیل مردم کوزه قدیمی را در پایان سال می شکستند تا در سال جدید از کوزه نو و تمیز استفاده کنند. اگر چه علت پیدایش این رسم چندان مشخص نیست، اما بیشتر مردم تهران به رفع قضا و بلا از طریق کوزه شکنی ایمان دارند.

۳- قاشق زنی

یکی دیگر از مراسم های جالب در جشن چهارشنبه سوری ، قاشق زنی است. این آیین یکی از مهمترین رسم ‌های چهارشنبه سوری از گذشته تا به امروز است. در این رسم، دختران و پسران جوان صورت خود را با چادر یا شال پنهان می کنند و در حالی که با قاشقی بر پشت کاسه مسی می‌زنند، به در خانه اقوام و همسایگان می‌روند. صاحبخانه با شنیدن این صدا، کاسه خالی را از آن ها گرفته و در حد توان داخل آن را با حبوبات، شیرینی، آجیل و یا حتی پول پر می کند.

آنها پس از این که قاشق زنان به خانه های زیادی رفتند و به اندازه کافی آذوقه جمع کردند، به منزل برمی گردند. خانواده هایی که در منزل خود بیمار دارند، به نیت شفای بیمار با مواد جمع شده آشی به نام ابودردا می پزند. آش ابودردا از هفت نوع حبوبات و رشته درست می‌شود. در این آش همچنین تندیسی از ابودردا (از اصحاب پیامبر اسلام، حضرت محمد) و همسرش با تکه ای خمیر ساخته شده و در داخل آش انداخته می شود.
در گذشته مراسم قاشق زنی بیشتر به منظور رنگین کردن سفره افراد بی بضاعت انجام می شد، اما در گذر زمان این رسم همه گیر شد و امروزه بیشتر جوانان برای تفریح، این رسم را به جا می آورند.

۴- خوردن و تقسیم آجیل مشکل گشا

درست کردن و خوردن آجیل مشکل گشا یکی از مراسم های قدیمی در بین ایرانیان است. نخودچی خام، کشمش، فندق، شکلات و بادام ، پایه ثابت این آجیل می باشد. البته برخی از افراد نیز اعتقاد داشتند که باید آجیل مشکل گشا را از یک مغازه رو به قبله خریداری کنند تا باعث شگون و خوش یمنی شود. در شهرهای شمالی کشور هم مردم اعتقاد دارند که خوردن آجیل مشکل گشا، قلب را آرام و دل ها را مهربان تر می کند.
از طرف دیگر، رسم است که بزرگترهای خانواده هنگام خوردن آجیل مشکل گشا قصه «پیرخارکن» را برای سایرین تعریف کنند. پیرخارکن داستان مردی است که در زندگی خود دچار مشکل می شود و در خواب می بیند که برای رفع مشکل باید کمی آجیل را بین همسایگان خود پخش کند.

۵- شال انداختن

شال انداختن از دیگر مراسم چهارشنبه سوری است. در این مراسم جوانان دستمال یا شالی را بهم گره زده و آن را از پنجره، پشت بام و یا حتی دود کش به خانه همسایگان و آشنایان خود می اندازند و درخواست عیدی می کنند. صاحبخانه مقداری آجیل، شیرینی و پول را بر سر شال گره میزند و با کشیدن شال خبر می‌دهد که هدیه را در شال گذاشته است. هرچند درگیری های زندگی امروزه باعث کم رنگ تر شدن این مراسم های باستانی شده است، اما در برخی از نقاط کشور، مراسم شال انداختن به قوت خود باقی است. در مناطق ترک نشین از این مراسم با نام «شال ساللاماق» یاد می شود.

غذاهای مخصوص چهارشنبه سوری

خوراکی ها از اجزاء جدا نشدنی جشن های ایرانی هستند. در آخرین چهارشنبه هر سال خانواده‌ها، غذاهای مخصوص و سنتی را طبخ می کنند تا در کنار خانواده خود از خوردن آن ها لذت ببرند. برخی از غذاهای مرسوم که در چهارشنبه سوری پخته می شود عبارتند از:

پلوی چهارشنبه سوری

یکی از غذاهایی که طبخ آن در چهارشنبه سوری بسیار رایج است، پلوی چهارشنبه سوری یا پلوی هفت رنگ است. درست کردن این غذا سخت و وقت گیر است و از هفت نوع برنج مجزا تشکیل می شود. با توجه به ذائقه اهالی خانه و وضعیت مالی خانواده، برنج با ترکیبات مختلف مثل خرما، زیره، کشمش، آلبالو،رشته، خلال پسته و… می‌تواند ترکیب شود. آنچه که بسیار مهم است این است که در آن روز، هفت نوع پلوی متفاوت به سر سفره آورده شود. این پلوهای رنگین و دلپذیر همراه مرغ و گوشت قلقلی خورده می‌شود.
این که فلسفه پلوی هفت رنگ دقیقا از کجاست، چندان مشخص نیست. اما همه ما می دانیم عدد هفت از تقدس خاصی در بین ایرانیان برخوردار است و شاید در خوردن هفت پلو با هفت ترکیب متفاوت برکت خاصی وجود داشته باشد که گذشتگان از آن با خبر بوده اند.

آش مخصوص چهارشنبه سوری

در بسیاری از شهرها پختن آش محلی و آش رشته در شب آخرین چهارشنبه سال بسیار مرسوم است.

آش هفت ترشی

در برخی دیگر از نقاط کشور در شب آخرین چهارشنبه سال آشی با هفت نوع سبزی و هفت نوع حبوبات پخته می شود. در پختن این آش از انواع بنشن، چغندر و ترشی هایی مثل آب نارنج، آبلیمو، آب انار، سرکه و… استفاده می‌شود. این آش در برخی از نقاط کشور به آش گزنه معروف است و آن را نوعی درمان برای بسیاری از بیماری ها می دانند.

شیر پلو(سوتی پلو) با ماهی دودی

این غذا که در چهارشنبه سوری و شب عید پخته می شود در اردبیل بسیار مرسوم است. سوتی پلو که در واقع ترکیب شیر با برنج است، بسیار لذیذ و مقوی است. برخی از افراد این پلو را همراه با ماهی دودی، کشمش و یا کوکو سبزی می خوردند.

رشته پلو

اعتقاد مردم بر این است که خوردن رشته پلو، باعث موفقیت و به دست گرفتن رشته امور در سال جدید می‌شود. رشته پلو با کشمش، زرشک و خلال بادام تزیین می‌شود. مرغ و گوشت هم می تواند همراه این غذا خورده شود.

تحریف چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری جشنی با قدمتی کهن و غنی یکی از مهمترین جشن های نوروز در ایران محسوب می‌شود. ولی امروزه این جشن ماهیت اصلی خود را از دست داده و فقط رسم آتش افروختن از آن باقی مانده است. در سال‌های اخیر کارهایی مانند ترقه بازی باعث ایجاد رعب و وحشت در بین مردم شده است که چهارشنبه سوری را به چهارشنبه سوزی تبدیل کرده است. متاسفانه امروزه، صدای انفجار بمب های دست ساز به جای صدای دلنشین قاشق هایی که بر کاسه های مسی کوبیده می شدند، از جای جای شهر به گوش می رسد.

از طرفی دیگر، برخی از افراد به دلیل ناآگاهی و ترویج تشریفات، رنگ و بوی سادگی را از این مراسم گرفته اند. شبی که همه در گذشته های نه چندان دور برای رسیدنش لحظه شماری می‌کردند و به دورهمی و شادکامی مشغول بودند، امروزه به خاطر عده ای سود جو تبدیل به یکی از وحشتناکترین شب های سال شده است. این رفتارهای هنجار شکن، از درست کردن بمب‌ هایی با صدای مهیب گرفته تا انداختن ترقه زیر پای رهگذران و…، آیین چهارشنبه سوری را از بین برده است و حتی باعث شده است بازتاب جهانی هم داشته باشد.

امید است با فرهنگ سازی درست توسط مسئولین و همکاری خانواده ها آیین های قدیمی چهارشنبه سوری مجددا احیا شود و شاهد روزی باشیم که خانواده ها با خوشی و آرامش در کنار هم این شب را جشن بگیرند.
اگر در شهر محل زندگی شما چهارشنبه سوری با آداب دیگری برگزار می شود، در بخش نظرات با ما و مخاطبان پاسخ از ما ، به اشتراک بگذارید.