سفر به مجموعه گنجعلی خان

اردیبهشت ماه است و از نظر من بهترین فصل برای مسافرت کردن. مدت ‌هاست دلم می‌خواهد به کرمان بروم؛ به شهری که یادگار دوران صفویه است و بوی زیره می‌دهد. به شهری که در کوچه به کوچه‌اش ،تاریخی قطور نهفته است. چه کتاب ‌هایی که درباره کرمان نخوانده ‌ام و چه اشک‌هایی که برای مظلومیت مردمش نریخته ‌ام. ‌
پشت پنجره اتاقم می‌ایستم و به امواج نور خورشید که در میان شاخه های درختان به رقص آمده است نگاه می‌کنم. می‌گویم همین امروز باید چمدانم را ببندم و خودم را به کرمان برسانم. دفترم را باز می‌کنم و به دنبال مطالبی می‌گردم که درباره کرمان از منابع مختلف جمع آوری کرده ‌ام.

می‌رسم به صفحه ‌ای که در آن نوشته-ام : 

« در ادوار مختلف تاریخ، حاکمان با توجه به سلیقه خود اصول خاص شهرسازی را بکار برده و بناهای متعددی را ساخته‌اند. برخی از حاکمان، شهر را آباد و پراز تزئینات معماری کرده و دیگری ساده پسند بوده و کمتر از تزئینات در بناها استفاده کرده اند. مجموعه گنجعلی‌خان یکی از مکان‌های دیدنی شهر تاریخی کرمان است که به دستور گنجعلی خان ، حاکم وقت کرمان ،ساخته شده است. گنجعلی خان از حکام محبوب دوران صفوی بوده است که نزدیک به ۳۰ سال بر کرمان حکومت کرده است. وی به منظور آبادی کرمان ، دستور ساخت مجموعه گنجعلی‌خان را صادر کرد. این مجموعه در ۱۱۰۰ متر مربع شامل میدان، بازار، حمام، مسجد، مدرسه، ضرابخانه و آب انبار است که به تدریج ساخت آن ها صورت گرفته است. سبک معماری این مجموعه به شیوه اصفهانی است و معماری آن توسط «استاد سلطان محمد معمار یزدی» انجام شده است. »

پس اولین مقصدم در کرمان معلوم می‌شود. هر چه سریع‌تر ، زمان حرکت اتوبوس‌ها را به کرمان چک می‌کنم تا خودم را به مجموعه گنجعلی برسانم و ساعات طولانی به جای این که تاریخ را بخوانم، در تاریخی با پیشینه‌ای از دوران صفوی قدم بزنم.
بلیط اتوبوس خودم را به صورت اینترنتی رزرو می‌کنم و به سرعت به سراغ جمع کردن وسایلم می‌روم.

میدان گنجعلی‌خان

ساعت ده صبح است و من به کرمان رسیده‌ام. در یک خانه بومگردی برای خودم اتاقی گرفتم. کوله پشتی ام را در اتاق می‌گذارم و کتانی‌هایم را برای کرمان گردی می‌پوشم. به سراغ میدان گنجعلی می‌ روم. در طول مسیر تا رسیدن به میدان، دوباره به سراغ دفترم می‌روم.

درباره میدان نوشته ‌ام:

« میدان گنجعلی‌خان، در قلب شهر کرمان قرار گرفته است و یکی از آثار تاریخی مهم کرمان است. این میدان از لحاظ ساختاری مانند میدان نقش جهان اصفهان است. از ویژگی‌های جالب میدان گنجعلی این است که یک میدان مردمی بوده و همه نیازهای انسان از جمله حمام، مدرسه، کاروانسرا و….را در بر گرفته است.

در زمان‌های گذشته مکان انجام بازی چوگان در شهر کرمان، میدان گنجعلی خان بوده است. مردم برای مراسم و جشن‌ها و … در این میدان دور هم جمع می‌شده اند. میدان مستطیل شکل گنجعلی خان، از طاق نماهای اجری، حوض آب و فضای سرسبز و زیبا تشکیل شده است. هر سه طرف میدان، بازارهای سرپوشیده قرار گرفته اند. در این میدان در کنار حوضش باید نشست و دقایقی را به تاریخ خیره ماند و مبهوت معماری خاص این مجموعه شد

این میدان فقط برای پیاده روی تعبیه شده و امکان تردد ماشین داخل محوطه وجود ندارد این چیزی بود که نوشته‌ام اما آن چه که می‌بینم میدانی است که همچون نگینی بر انگشتر مجموعه گنجعلی خان می‌درخشد. دلم می‌خواهد ساعت‌ها آن جا بنشینم و رفت و آمد مردم را تماشا کنم

اگر شما هم گذرتان به اینجا افتاد روی صندلی‌های نزدیک میدان بنشیند و مردمی را تصور کنید که سال‌ها قبل در این جا رفت و آمد می‌کرده ‌اند و شاید حتی مسائل سیاسی را زیر لب بین خودشان پچ پچ می‌کرده اند. از میدان دل می‌کنم تا به مقصد بعدی خود یعنی بازار بروم؛ جایی که می‌توان نبض زندگی را در آن جا گرفت

بازار گنجعلی خان

به نزدیکی بازار که می‌رسم دوباره دفترم را باز می‌کنم. نوشته‌هایم درباره بازار را می‌خوانم:
در ضلع جنوبی میدان، بازار مجموعه گنجعلی خان قرار گرفته است. در سمت راست بازار، حمام مجموعه وجود دارد و در همان سمت ۱۸ مغازه قرار دارد. سمت چپ بازار ۱۶طاق نما وجود دارد. دست‌فروشان برای کسب روزی حلال، بساط پر از رنگ خود را زیر سایه مهربان طاق بازار پهن می‌کنند. برای دیدن زیبایی این بازار، کافی است سرتان را بالا ببرید تا نقاشی‌های منحصر به فرد سقف با موضوعات طبیعت گرا و خیالی را ببینید.

طول بازار در حدود ۹۳ متر است. در این بازار باید با چشم باز راه رفت؛ معماری جالب ارگانیک آن را دید، صدای دلنشین چکش مسگران را شنید، عطر خوش بوی ادویه ها را بویید و به گذشته ها، سفر کرد. بازار گنجعلی‌خان بزرگترین بازار کرمان است. برای خرید سوغاتی های خاص کرمان از جمله زیره و پسته و… روی این بازار حساب کنید.

این‌ها چیزهایی است که درباره بازار نوشته‌ام. احتمالا از جایی نوشته‌ام و یا کسی برایم از خاطره‌ های سفرش به کرمان گفته است. هر چه هست من اکنون در دل بازارم. بوی زیره، صدای چکش مسگران و صورت خندان مردم مرا مدهوش خود کرده است.

نمی‌دانم به کدام سمت بروم؟ زنی از آن سوی بازار مرا صدا می‌کند. به سمتش می‌روم؛ روی زمین نشسته است و به من اشاره می‌کند تا من هم بنشینم. نگاهم می‌کند و می‌گوید: « خبر داری گره در کارت انداخته‌ اند؟». خنده‌ام می‌گیرد. نخی از داخل جیبش در می آورد و به من نشان می‌دهد. می‌گوید: «چهل دعای مخصوص را خوانده‌ام و چهل گره به این نخ زده ‌ام. هر روز یکی را باز کنی، گره از کارت گشوده می‌شود. گره کار من هم با چهل هزار تومنی که تو به من می‌دهی، باز می‌شود». دوباره خنده‌ام می‌گیرد. نخ را به خودش می‌دهم و کمی پول در دستش می‌گذارم و به مسیر خود ادامه می‌دهم. هر کجای بازار را که نگاه می‌کنم، رگه‌ای از اصالت را می‌بینم، اما باید به مقصد بعدی خود بروم.

حمام گنجعلی‌خان

مقصد بعدی‌ ام حمام است. به جلوی حمام می ‌رسم. حمام از همان سر در ورودی اش مملو از زیبایی و شگفتی است. بر روی کتیبه سر در حمام شعری به نستعلیق نوشته شده و مصرع آخر آن با رمزگشایی حروف ابجد تاریخ، اتمام بنا را نشان می‌دهد. بلیط ورودی می‌خرم و به داخل حمام می‌روم.

گروهی از دانش آموزان هم داخل حمام هستند که گویی برای بازدید آمده‌اند. معلمشان با صدای بلند درباره حمام توضیح می‌دهد. سریع دفترم را بیرون می آورم تا چیزهایی را که می‌گوید بنویسم تا بعدها فراموش نکنم.

«حمام مجموعه گنجعلی خان» مثل تمام حمام های تاریخی از بخش‌هایی مثل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی، خزینه و… تشکیل شده است. آب حمام از طریق لوله کشی از قنات نزدیک مجموعه تامین می ‌شده است. نکته جالب این حمام تلفیق هنر معماری و استفاده از مصالح متناسب با فضای حمام است.بیشتر شهرت این حمام به تزیینات آن از جمله کاش های معرق و هفت رنگ بکار برده شده در داخل حمام مرتبط است. از ویژگی‌های خاص این حمام، شبکه آبرسانی، چگونه گرم کردن آب، نورگیری داخل و طرح ورودی و خروجی حمام است. این بنا به دلیل قرار گرفتن در سطحی پایین تر از زمین ضد زلزله است و این باعث کاهش ارتعاشات لرزشی می‌شود.
حمام گنجعلی خان در سال ۱۳۴۷ مورد بازسازی قرار گرفت و به موزه مردم شناسی تبدیل شد. در این موزه چگونگی آداب و رسوم استحمام در گذشته ، توسط مجسمه های ساخته شده به نمایش گذاشته می‌شود.»

بعد معلم از دانش آموزان خود می‌خواهد که هر سوالی که دارند از او بپرسند. من خیلی دلم می‌خواست بپرسم چطور یک حمام می‌تواند این چنین زیبا باشد؟ چطور یک بنا که سال ‌ها قبل ساخته شده می‌تواند چنین کامل و بی عیب و نقص باشد.
چرخی در حمام می‌زنم. از مجسمه‌های داخل حمام عکس می‌گیرم. بعد از آن از حمام خارج می‌شوم و از خودم می‌پرسم : « خوب الان کجا می‌خواهی بروی؟». در همان هنگام صدای اذان به گوشم می رسد؛ گویی که کسی مرا به سوی خودش فرا می‌خواند.

مسجد مجموعه گنجعلی خان

درباره مسجد گنجعلی خان در دفترم بسیار نوشته‌ام، زیرا مسجد ،همواره یکی از بناهای حیرت انگیز برای من بوده است.
به طور خلاصه درباره مسجد گنجعلی خان نوشته ‌ام:
« در ضلع شمالی میدان، مسجدی کوچک با معماری ساده قرار دارد. احتمالا در گذشته، نمازخانه برای اهالی کاروانسرا و مدرسه مجموعه بوده است. معماری مسجد در نهایت سادگی و زیبایی این را ثابت کرده است که می‌شود معماری و هنر را در فضایی کوچک در هم آمیخت و اثری متفاوت و زیبا را خلق کرد. تزیینات ساده ای چون گچ بری، نقاشی و مقرنس کاری در داخل مسجد استفاده شده است. زیبایی گچ بری در سقف مسجد بسیار حیرت انگیز و دیدنی است. مسجد دلربای این مجموعه از ایوان و شبستان تشکیل شده است. از ایوان مسجد به یک راهروی باریک میرسیم که به شبستان مسجد منتهی می‌شود. این مسجد امروزه تعمیر و مرمت شده است و برای بازدید عموم آزاد است.»
داخل مسجد می‌روم و غرق در آرامشی می‌شوم که از هر گوشه مسجد، ساطع می‌شود.

مدرسه و کاروانسرای گنجعلی خان

در ضلع شرقی میدان، یکی از مهمترین بناهای این مجموعه، مدرسه و کاروانسرای گنجعلی خان قرار دارد. مقصد بعدی ام این جاست. حتما از خود می‌پرسید: « چطور امکان دارد که مدرسه و کاروانسرا در یک جا قرار بگیرند؟». در زمان‌های قدیم این مکان مدرسه ای پر رونق بوده تا اینکه در زمان آقا محمد خان به دستور وی این بنا ویران می شود و بسیاری از آثار تاریخی مدرسه در آن زمان ،صدمه می بیند و نسخه های خطی نفیس از کتابخانه مدرسه به غارت برده می شود. بعدها در قرن سیزدهم، این مدرسه به کاروانسرا تبدیل می شود. به داخل کاروانسرا می‌روم. خوشبختانه در سال‌های اخیر، به دستور مسئولین کاروانسرا مورد مرمت قرار گرفته و بازدید از آن برای عموم آزاد است.

در درون کاروانسرا از بهترین کاشی‌های دوران صفویه شامل کاشی معلقی و معرق استفاده شده است. از دیگر تزیینات این بنا می‌توان به نقاش‌های دیدنی از جمله نقاشی یک اژدهای بالدار بر پیشانی ضلع شمالی اشاره کرد. اگر گذرتان به کرمان افتاد حتما از این بازمانده معماری درخشان صفوی بازدید کنید.

ضرابخانه مجموعه گنجعلی خان

یکی دیگر از بناهای مجموعه گنجعلی خان که درست روبروی حمام قرار است، ضرابخانه است که در ضلع شمالی میدان قرار گرفته است.
باز به سراغ دفترم می‌روم تا ببینم درباره این بنا چه چیزهایی نوشته‌ام:
« ضرابخانه از لحاظ معماری یک پلان مربعی شکل است که در اطراف آن چهار ایوان قرار دارد. تزیینات داخلی ضرابخانه به شکل گج بری ‌های با نمای آجری است. در وسط ضرابخانه حوضی زیبا قرار دارد و به لطف نوری که از کلاه فرنگی عمارت بر درون آن می‌تابد، آن حوض در میان بنا خود نمایی می‌کند. در ضرابخانه گنجعلی خان، سکه‌های صفوی ضرب می ‌شده است و تا دوران قاجار این رسم ادامه داشته است.

از سال ۱۳۷۰ضرابخانه تبدیل به موزه سکه شده است. در این موزه ، سکه های دوران مختلف تاریخی از اشکانی گرفته تا دوران پهلوی به صورت دسته بندی شده قرار دارند. دیدن سکه‌ها و اسکناس‌ها ی دوران مختلف که مردم آن دوران با آن معامله می‌کردند و دیدن نوشته‌های روی سکه‌ها می‌تواند برای بسیاری از بازدید کنندگان جالب باشد.

از جمله اسکناس های قدیمی که در این موزه، نظر ما را به خود جلب می‌کند اسکناسی است که مربوط به دوران قاجار است و روی آن نوشته “فقط در کرمان ادا خواهد شد” حک شده است. احتمالا این اسکناس فقط در کرمان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بر روی برخی از سکه ها، نام خلیفه آن دوران حک شده است. در این مکان تاریخی، علاوه بر نمایش سکه های ادوار مختلف، نحوه ضرب سکه با استفاده از مجسمه های داخل بنا به نمایش گذاشته شده است. ضرابخانه گنجعلی‌خان در سال ۱۳۴۷ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است. »
اکنون که می‌دانم قرار است قدم به یک بنای با ارزش بگذارم، دوربین خودم را برای ثبت لحظات آماده می کنم. و وارد دنیای اسکناس‌ها و مجسمه‌های در حال ضرب می‌شوم.

آب انبار مجموعه گنجعلی خان

مقصد آخرم در این مجموعه، آب انبار گنجعلی خان است. آب انبار ، در غرب میدان گنجعلی‌خان و روبری کاروانسرا قرار دارد. وارد آب انبار که می‌شوم دوباره گروهی از مسافران را می‌بینم که تور لیدرشان در حال معرفی آب انبار به آن‌هاست.
طبق معمول من نیز مشغول یادداشت برداری می‌شوم.
« سال احداث آب انبار گنجعلی خان ۱۰۲۹ هجری قمری است. از آب انبار در گذشته به منظور ذخیره آب استفاده می‌شده است. این آب انبار ، به نام پسر گنجعلی خان، علیمردان خان، نامگذاری شده است. از لحاظ معماری این آب انبار از دهلیزی پله دار با مخزن پلان مربع مستطیل شکل است و دارای سردر با تزیینات بسیار زیبا است. آجر کاری و نقاشی روی گچ به کار رفته در این آب انبار با دیگر آثار بناهای صفوی که به سبک اصفهانی ساخته شده اند، متفاوت است. امروزه از این آب انبار به عنوان چایخانه سنتی استفاده می‌شود. در سال ۱۳۴۷ جز آثار ملی ایران قرار گرفت.»

کلام آخر

بازدید از مجموعه گنجعلی ، تمام می‌شود و من یقین پیدا می‌کنم که نوشته‌هایم درباره کرمان ، به اندازه دیده هایم زیبا نبوده است. خسته اما با دستی پر ، به خانه بومگردی برمی‌گردم تا فردا سفری دیگر را شروع کنم. ااگر شما نیز به کرمان سفر کرده‌اید و تجربه‌ایی متفاوت دارید در بخش نظرات بنویسید تا «پاسخ از ما» کرمان زیبا را از نگاه شما نیز ببینید. در ضمن بد نیست اگر می خواهید تا کرمان بروید، ثبلش مقاله معرفی باغ شازده ماهان را هم مطالعه کنید.