راهنمای مطالعه
با گذر از ماه بهمن و رسیدن اسفند ماه نم نمک صدای پای بهار شنیده می شود. درختان و گیاهان سبز و شاداب می شوند و گل ها با طنازی می شکفند. خورشید گرما و نورش را بیش از قبل به زمین و ساکنان آن می بخشد. در کنار طراوت و سرسبزی طبیعت، مردم نیز با فرا رسیدن عید شادمان می شوند و برای سال جدید و دورهمی های نوروز تدارکاتی ترتیب می دهند. خانه تکانی ها انجام می شود تا همزمان با سال نو، خانه ها رنگ تازه ای به خود بگیرند و مهیای پذیرایی از مهمانان نوروزی شوند. ایرانیان از دیرباز تاکنون، از اسفند ماه به استقبال بهار می روند. بهاری که شروعش با بر پا کردن سفره هفت سین در خانه هر ایرانی همراه است؛ سفره ای زیبا با خوراکی ها و تزئینات رنگین که هر کدامشان نماد یک چیز خاص است.
آیا تا به حال فکر کرده اید که سنت برپایی سفره هفت سین در روز اول بهار از کجا آمده و تدارکات و اجزای سفره هفت سین برگرفته از چه چیزی است؟ اگر تمایل دارید که از فلسفه سفره هفت سین مطلع شوید و معنای هر کدام از سین های روی سفره را درک کنید، در ادامه این مطلب از «پاسخ از ما» با ما همراه باشید.
تاریخچه عید نوروز
برخی از پژوهشگران معتقدند که ریشه تاریخی نوروز که هر ساله مردم کشور ایران برای تدارکات آن در تکاپو هستند، به نخستین پادشاه اساطیری ایران در شاهنامه، جمشید یا جم بر می گردد. براساس روایات تاریخی، جمشید در مناسبت های مختلف بر روی تخت می نشست و جشن هایی شایسته و بایسته برگزار می کرد. در یکی از همین مراسم که به صورت تصادفی با روز اول فروردین همزمان شده بود، نور خورشید در تاج این پادشاه اساطیری تابیده شد و شور و غوغایی در میان مردم حکمفرما گردید. در آن هنگام مردم فریاد زدند: «جمشید» که به معنای «بزرگی درخشید» می باشد.
این نام بر روی این پادشاه گذاشته شد. نام «جمشید» از ترکیب «جم» به معنای «بزرگی» و «شید» به معنای «درخشیدن» تشکیل شده است. از آن جایی که مردم از دیدن این اتفاق خرسند شدند و به صورت خود جوش به تعریف و تمجید جمشید پرداختند، پادشاه این روز را به عنوان روزی نو و مبارک گرامی داشت و از آن پس، این روز به عنوان نوروز شناخته شد و مردم هر سال این روز را گرامی داشته و جشن گرفتند.
تاریخچه و فلسفه سفره هفت سین
اگر نگاهی به گذشته های دور بیندازید تا رد پای سفره هفت سین را پیدا کنید، ممکن است موفق به پیدا کردن پیشینه دقیقی در این باره نشوید. در واقع مبدأ اصلی و تاریخچه این رسم در هاله ای از ابهام قرار گرفته است. با کندو کاو در گذشته، رسوماتی چون گستراندن سفره های هفت شین، هفت میم و هفت چین آشکار می شوند.
این آداب و رسوم در طی زمان در معرض تغییر و تحولاتی قرار گرفتند و در نهایت سفره هفت سین پدید آمد.
بر طبق برخی روایت ها، در زمان حکومت ساسانیان با فرا رسیدن بهار و عید نوروز، سفره ای به نام هفت شین بر پا می شده است. این سفره را با اجزایی مانند شمع، شهد (عسل)، شیرینی، شمشاد، شراب و شقایق یا شاخه نبات آراسته می کردند.
سفره هفت شین همیشه هنگام نوروز به همین شکل برپا می شد تا اینکه با ورود اسلام به ایران، شراب که مخالف احکام دین اسلام بود، از سفره هفت شین حذف شد و به جای آن سرکه قرار دادند. این جایگزینی دلیلی شد تا سفره هفت شین کم کم به سفره هفت سین تبدیل شود. با وجود این روایت از سفره هفت شین، از آن جایی که دو کلمه شراب و شهد عربی هستند و کلمات عربی در زمان باستان جایی در فرهنگ ایران نداشتند، صحت وجود سفره هفت شین با تردید همراه است.
براساس روایتی دیگر، در زمان های گذشته سفره نوروز در ابتدا هفت چین یا هفت چینی نام داشته است و اعتقاد بر این است که هخامنشیان در ظروف چینی خوراکی های سفره هفت سین می گذاشتند. از آن جایی که ظروف چینی نوعی از ظروف است که از کشور چین وارد می شود و سند و اثری از تجارت میان ایران و چین در آن زمان وجود ندارد، این روایت نیز با تردید همراه است و نمی توان آن را با اطمینان پذیرفت.
علاوه بر هفت شین و هفت چین، برخی از روایت ها از وجود هفت میم خبر داده اند که بر طبق آن عناصر سفره را هفت میم مانند میوه، ماهی، مرغ، ماست، مربا، مسقطی و میگو تشکیل می دادند. این رسم امروزه در مناطقی از ایران مانند بوشهر وجود دارد. به نظر می رسد این سفره با رزق و روزی ساکنان حاشیه دریا مرتبط بوده است.
هفت سین نماد امشاسپندان
بر طبق منابع تاریخی، سفره هفت سین از نام سپند مینو، یا عقل مقدس یعنی اهورامزدا، که با حرف سین آغاز می شود، بر گرفته شده است. ایرانیان باستان اعتقاد داشتند اهورامزدا یا سپند مینو دارای شش فرشته مقرب و وزیر بزرگ به نام امشاسپندان است و هر یک از هفت سین موجود در سفره سفت سین نمادی از هفت امشاسپند می باشد.
امشاسپندان به معنای پاکان جاویدان است. خود امشاسپندان نیز هر کدام نماد چیزی هستند؛ هر یک از این هفت امشاسبند دارای نمادی گیاهی هستند که در سفره هفت سین استفاده می شده اند. در گذشته در بحبوحه نوروز سفره هفت سین سپیدی گسترده می شد که خوراکی های خاصی را به نشان هفت امشاسپند در آن قرار می دادند. این سفره شامل مواردی همچون شاخه‌ی برسم، نوشیدنی هوم، آتشدان، تخم مرغ، شیر، آب و جام فلزی می شد.
با گذشت زمان این سفره دچار دگرگونی و تغییر شد و به شکل سفره هفت سین کنونی در آمد. سفره هفت سین امروزی شامل سیر، سبزه، سمنو، سنجد، سرکه، سیب و سماق می شود.
هر یک از این موارد نماد یکی از هفت امشاسپند می باشد:
✔ سیر را که خود نماد مبارزه با نیروهای شر و اهریمنی می باشد، مظهر اهورامزدا می دانند.
✔ سبزه هم نشانگر نوزایی و رویش طبیعت و مظهر فرشته اردیبهشت می باشد.
✔ سمنو نیز که نشان دهنده فراوانی غذا و همینطور باروری گیاهان است، نماد فرشته شهریور است.
✔ سنجد هم مظهر سنجیدگی، عشق و مهرورزی است و آن را نماد فرشته خرداد قلمداد می کنند.
✔ سرکه نیز نشان دهنده طول عمر و شکیبایی است. همچنین، سرکه مظهر فرشته مرداد نیز می باشد.
✔ سیب هم نشان دهنده مفاهیمی همچون سلامتی، زیبایی، پرستاری، زن و باروری می باشد. به علت ظاهر کروی شکل سیب و زمین، سیب را مظهر ایزدبانوی اسفند و موکل زمین می دانند.
✔ سماق رنگی شبیه به طلوع خورشید دارد. از این رو، آن را نماد طلوع آفتاب و چاشنی زندگی می دانند. همچنین، سماق نشان دهنده باران و مظهر فرشته بهمن می باشد.
عدد هفت و علت تقدس آن
عدد هفت از دیرباز تاکنون در میان ایرانیان از ارزش و اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. هفت خوان رستم، هفت سین نوروز، هفت شهر عشق، هفت اورنگ، هفت پیکر، هفت سال قحطی و هفت سال فراوانی، هفت طبقه زمین و آسمان، عجایب هفتگانه، اژدهای هفت سر، هفت روز هفته، هفت رنگ اصلی، هفت قلم آرایش، هفت خط روزگار و هفت گناه کبیره. این ها تنها گوشه ای از عباراتی هستند که عدد هفت در آنها به کار رفته و جزئی از زندگی ما هستند.
همچنین، شاید برایتان جالب باشد که بدانید دور تا دور قلعه همدان(هگمتانه)، پایتخت مادها، هفت دیوار وجود داشت که دارای کنگره هایی با رنگ های مختلف بودند. علاوه بر این، قداست عدد هفت در ایران باستان مربوط به آئین مهر یا میترائیسم است که در آن عدد هفت را مظهر «امرداد» به معنای بی مرگی و جاودانگی می دانستند. طبق برخی از روایات، عدد هفت در هفت سین نیز برگرفته از همین موضوع است. این ها همه و همه نشان دهنده جایگاه ارجمند عدد هفت در فرهنگ ما می باشد.
عدد هفت از روزگاران گذشته تاکنون نه تنها در بین مردم ایران بلکه در میان مردم سایر کشورها و اشخاص مختلف با مذاهب متفاوت عددی مهم و مقدس محسوب می شود؛ به عنوان نمونه، در سوره ۱۸، آیه ۲۱ قرآن تعداد اصحاب کهف را هفت نفر دانسته اند.
همچنین، بر طبق دین اسلام، مسلمانان هفت بار دور خانه خدا طواف انجام می دهند. در انجیل متی نیز در مورد هفت روح پلید صحبت شده است. کاتولیک ها نیز به هفت گناه اصلی، هفت اندوه، هفت شادی و هفت افتخار باور دارند. در تورات نیز عنوان شده که خداوند جهان را در شش روز آفریده و در روز هفتم از کارهایش آرام گرفته است. براساس گفته های تورات، خداوند روز هفتم را روزی مبارک و مقدس در نظر گرفته است.
علاوه بر این، یکی از قدیمی ترین قسمت های اوستا، هتین هائیتی، دارای هفت فصل می باشد. گفتنی است در متون کهن، جهان به هفت اقلیم تقسیم می شود و این هفت اقلیم، در گات ها (سروده ای منتسب به زرتشت که حاوی سخنان زرتشت می باشد)، با نام هپته بومی یا هفت بوم شناخته می شود.
اجزای سفره هفت سین
همان گونه که پیشتر نیز اشاره شد، سفره هفت سین همان طور که از نامش پیداست دارای هفت جزء اصلی می باشد که با حرف سین آغاز می شوند. اجزای اصلی هفت سین عبارتند از: سیر، سبزه، سیب، سنجد، سرکه، سمنو و سماق.
هر کدام از این سین ها بیانگر و نماد چیزی هستند:
✔ سیر یکی از اجزای سفره هفت سین است که مظهر مبارزه با نیروهای اهریمنی می باشد و زرتشتیان به این خاطر سیر را در سفره هفت سین خود می نهادند تا به کمک بوی آن دیوان را از خود دور کنند. آنها ابتدا پوست سیر را می کنند و بعد از انجام این کار، آن را در سفره قرار می دادند.
در بین ایرانیان مرسوم است که پوست سیر را در جایی نگذارند، چرا که باور دارند انجام این کار از سِحر و جادو هم بدتر است. به همین دلیل، آنها باور دارند باید برای کندن پوست سیر ابتدا سیر را در آب بخیسانند و بعد پوستش را بکنند. علاوه بر این، مردم اعتقاد دارند اگر پوست سیر را با پیاز گلپر و اسفند بسوزانند، بویش خانه را کاملا پاکیزه نگه می دارد. این کار را بیشتر در صبح پنج شنبه انجام می دهند.
✔ یکی از مهمترین اجزای سفره هفت سین سبزه می باشد. سبزه نشان دهنده پیوند انسان و طبیعت و نماد شادابی، خُرَمی و نوزایی است. برخی باور دارند گره زدن سبزه در روزه سیزده به در موجب می شود تا بخت جوان دم بخت باز شود. در واقع، گره زدن سبزه در روز سیزده به در به معنای گره زدن زندگی با طبیعت است و مظهر سبز و شاداب باقی ماندن می باشد. بعضی از افراد هم سبزه را به داخل آب می اندازند و اعتقاد دارند اگر گره سبزه در آب باز شود، بخت و اقبال به شخص لبخند می زند و در نتیجه آرزوهایش برآورده می شوند.
برای اطلاعات بیشتر مقاله ما در مورد کاشت سبزه عید را مطالعه نمایید.
✔ سیب یکی از ارکان مهم سفره هفت سین می باشد و نمادی از پاکی، زیبایی، سلامتی و باروری است. مرسوم است که پدربزرگ ها و مادربزرگ ها سیب را در سفره قرار بدهند، چرا که همیشه بزرگترهای خانواده نگران سلامتی اعضای خانواده شان هستند.
✔ سنجد یکی از مواد هفتگانه دیگر سفره هفت سین است که نمادی از سنجیده عمل کردن و گرایش به استفاده از عقل و منطق می باشد. سنجد را با این هدف در سفره هفت سین می گذارند تا در سال جدید با خود عهد ببندند که کارها را سنجیده انجام دهند. برخی دیگر نیز معتقدند سنجدی که در سفره هفت سین گذاشته می شود، نماد عشق انسان ها به یکدیگر است.
✔ سرکه نماد جاودانگی و نمایانگر پاکی محیط و زدودن آلودگی می باشد. در زمان های گذشته از سرکه برای باطل کردن سحر و جادو استفاده می شده است. همچنین، سرکه را سر سفره نوروزی می گذارند تا ما را به پذیرش ناملایمات زندگی دعوت کنند.
✔ سمنو نماد خیر و برکت و فراوانی خوراک می باشد و قرارگیری اش سر سفره هفت سین موجب می شود تا نعمت و برکت زندگی افراد افزایش پیدا کند. بنا بر شواهد، خواستگاه این خوراکی خوشمزه و دلنشین خراسان است.
✔ سماق هم یکی دیگر از اجزای سفره هفت سین است که رنگ طلوع آفتاب را دارد و نماد صبر و بردباری و مظهر طلوع و آغاز دوباره است. سماق را به این علت در سفره نوروزی می گذارند تا سال را با نهایت شادی و استقامت در برابر سختی ها دنبال کنیم.
سایر عناصر سفره هفت سین
بسیاری از ایرانیان در سفره عید نوروز علاوه بر هفت سین از عناصر دیگری چون کتاب آسمانی، آینه و شمعدان، تخم مرغ، کوزه یا ظرف آب و گل استفاده می کنند. محل قرار گرفتن کتاب آسمانی معمولا در بالای سفره است و مردم با آغاز سال نو با توسل به این کتاب از خدای خود برای سالی نیکو یاری می طلبند. هر خانواده ایرانی کتاب دین خود را روی سفره قرار می دهد؛ مثلا مسلمانان ها کتاب قرآن کریم و زرتشتیان کتاب اوستا را روی سفره قرار می دهند. آینه نیز در سفره هفت سین نماد روشنایی است و در بالای سفره هفت سین قرار می گیرد.
همچنین، شمع به منظور روشنایی و طول عمر اعضای خانواده بر روی سفره قرار می گیرد و اعتقاد بر این است که شمع هفت سین را نباید خاموش کرد و در صورت لزوم باید با استفاده از برگ سبز، نقل و یا نبات این کار را انجام داد.
از دیگر عناصر سفره هفت سین، تخم مرغ است که در رنگ های مختلف بر روی سفره هفت سین قرار می گیرد. تخم مرغ نماد باروری، رشد و زایش خوبی هاست. تخم مرغ های رنگی را مردم از این رو در سفره هفت سین خود می گذارند که این تخم مرغ ها نشان از شکوفایی و نمو در سال جدید را دارد و به افراد نوید سالی پر بارتر از سال پیش را می دهد.
همچنین آب را بدین جهت در سفره نوروزی می گذارند که نشانه پاکی و برکت در زندگی است. همچنین، در گذشته مرسوم بوده تا کوزه ای را پر از آب بکنند و به عنوان نشانه ای از خواست انسان برای باریدن رحمت الهی بر سر سفره قرار دهند. برخی هم گُل را به منظور باروری و شادابی به سفره هفت سین می افزایند. علاوه بر این ها، برخی از افراد در مناطق مختلف ایران بر اساس آداب و رسوم و علاقه خود عناصر دیگری چون شیرینی، آجیل، ساعت، میوه بیدمشک، ماست، شیر، دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی و… را روی سفره هفت سین قرار می دهند.
یکی از چیزهایی که در سفره هفت سین بسیاری از ایرانی ها دیده می شود و در واقع یک رسم نادرست است وجود ماهی در این سفره است. وجود ماهی در سفره هفت سین هیچ ریشه تاریخی و فرهنگی در ایران ندارد و در واقع این رسم از چین وارد ایران شده است. ماهی قرمز نماد عید چینی هاست که به یکی از اجزای اصلی سفره هفت سین ایرانی ها تبدیل شده است. البته یک تفاوت در این میان وجود دارد و آن این است که چینی ها پس از عید ماهی را رها می کنند تا به حیات خود در بستری مناسب ادامه دهد، در حالی که ایرانی ها آن را در ظرف کوچک ماهی نگه می دارند تا هنگامی که جان دهد.
پنج ویژگی اجزای سفره هفت سین
انتخاب هفت سین باید منطبق بر برخی از اصول و قواعد باشد که جالب است بیشتر افراد اطلاعات درست و دقیقی درباره آنها ندارند و همین موضوع باعث شده تا انتخاب های اشتباهی داشته باشند.
پنج ویژگی اجزای سفره هفت سین عبارتند از:
۱- اسم فارسی داشته باشند
۲- اول اسم آن ها با حرف سین شروع شود
۳- خوراکی باشند
۴- دارای ریشه گیاهی باشند
۵- نام آنها از ترکیب دو کلمه ساخته نشده باشد
با توجه به نکات بالا، برخی از افراد به غلط سکه را نیز در سفره هفت سین خود قرار می دهند که اصلا ریشه خوراکی ندارد.
در پایان آن چه که بهتر است در کنار رعایت رسم و رسومات به آن توجه کنیم این است که با فرا رسیدن نوروز و سالی دیگر، تصمیم بگیریم همزمان با خانه تکانی فضای زندگی خود، وجودمان را نیز از هر گونه آلودگی و ناراحتی پاک سازیم. با مراجعه به درون خود غبار کینه، غم، دشمنی، نفرت و… را بزداییم و روح خود را صیقلی دهیم تا وجودمان آماده ورود زیبایی ها در سال جدید شود.
برای همه شما نازنینان سالی مملو از شادی و آرامش و همراه با موفقیت های فراوان آرزو میکنیم. شما هم لحظه تحویل سال همراه همیشگی تان،«پاسخ از ما»، را از یاد نبرید.
همچنین، اگر دوست داشتید میتوانید از حال و هوای نوروزی شهرتان یا خاطرات و تجربیات تان در تعطیلات نوروزی برایمان بگویید و بدین شکل شادی خود را با دیگران سهیم شوید.
